ایران اکونومیست- حسن روحانی رییس دولت کشورمان صبح امروز (چهارشنبه) همزمان با سالگرد خروج آمریکا از توافق هسته ای، از پایان صبر استراتژیک یکساله تهران و رونمایی از گام جدید برجامی کشورمان خبر داد.
روحانی در این باره اعلام کرد که از امروز فروش کیک زرد و آب سنگین را متوقف خواهیم کرد، اگر طی ٦٠ روز آینده به نتیجه نرسیم دو اقدام دیگر را آغاز می‌کنیم که آن اقدامات شامل افزایش عدم پایبندی به محدودیت غنی‌سازی ٣.٥ درصد خواهد بود. همچنین تصمیمات جدید در مورد تکمیل نیروگاه اراک بدون کشورهای عضو توافق برجام اعمال خواهد شد.
رییس دولت در ادامه به کشورهای اروپایی هشدار داد و گفت که به ٥ کشور طرف برجام پیغام دادیم تا اگر این اقدام ایران را بهانه‌ای برای حضور پرونده ما در شورای امنیت قرار دهند، با اقدام فوری تهران مواجه خواهند شد.
بخش دیگری از صحبت های روحانی به لزوم تغییر رویکرد تهران در قبال توافق هسته ای اشاره داشت و وی در این باره افزود: احساس کردیم برجام نیاز به جراجی دارد و صبر ما استراتژیک بود.
روحانی همچنین تصریح کرد که ما آغازگر هیچ جنگی نخواهیم بود. او خطاب به ملت ایران گفت: مردم بدانند ما از برجام خارج نشده‌ایم؛ برجام پابرجاست، اما امروز آن روی سکه برجام را ما نشان می‌دهیم.
اجازه نمی‌دهیم برجام به توافق برد-باخت تبدیل شود
وی با اشاره به صبر تهران در قبال بدقولی های طرف های اروپایی خاطرنشان کرد که نمی‌شود برجام باشد و هزینه‌اش را ما پرداخت کنیم، علاوه بر این دوستان ما در دنیا و منطقه بدانند نظام ما پایدار و ملت ما منسجم است، اگر هم اختلاف سلیقه‌ای داشتیم بخاطر فشار آمریکا این اختلاف سلیقه را کنار می‌گذاریم. اجازه نمی‌دهیم برجام به توافق برد-باخت تبدیل شود؛ برجام یا برد-برد است یا باخت-باخت.
باتوجه به صحبت های اخیر حسن روحانی رییس جمهور کشورمان در رابطه با تصمیمات جدید برجامی تهران و دادن فرصتی۶۰ روزه به طرف های این توافق، مروری بر وقایع یک سال گذشته و بویژه خروج یکجانبه ترامپ از این توافق چندجانبه خواهیم داشت.
از اجماع پنج کشور تا خروج یکجانبه واشنگتن از برجام
طرح جامع اقدام مشترک که به‌طور غیررسمی با عنوان توافق هسته‌ای ایران شناخته می‌شود، توافقنامه‌ای بین‌المللی در مورد برنامه هسته‌ای تهران است که در ژوئیه ۲۰۱۵ بین ایران، گروه ۱+۵ (پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد: چین، فرانسه، روسیه، انگلیس، ایالات متحده + آلمان) و اتحادیه اروپا به تصویب رسید.
دونالد ترامپ در روز ۱۸ اردیبهشت ۹۷دقیقا یک سال پیش در چنین روزی رسماً خروج آمریکا از برجام را اعلام کرد و این حرکت را «کنار کشیدن» از آن توصیف کرد،که از لحاظ فنی واژه‌ای نادرست محسوب می شود، زیرا برجام یک معاهده نیست و آمریکا فقط می‌تواند مفاد این توافقنامه بین‌المللی را اجرا یا نقض کند.
او برجام را یک توافق وحشتناک یک طرفه خواند که هرگز نباید امضا می‌شد، چراکه به ادعای او این توافق صلح و آرامش را به همراه نداشته و به زعم او در آینده هم نخواهد آورد. ترامپ همچنین گفت: «امروز من اعلام می‌کنم که ایالات متحده از توافق هسته‌ای ایران خارج می‌شود» و «بالاترین سطح از تحریم‌های اقتصادی» علیه این کشور اعمال خواهد شد.
واکنش داخلی و خارجی به خروج آمریکا از برجام
در پاسخ به خروج آمریکا، سران سه کشور فرانسه، آلمان و انگلیس در بیانیه‌ای مشترک، اعلام کردند که با وجود نقض توافقنامه از سوی آمریکا توافقنامه هسته‌ای همچنان به عنوان «چارچوب قانونی بین‌المللی برای حل اختلاف» باقی خواهد ماند.
اما واکنش‌ها به این اقدام در ایران متفاوت بود تا جایی که برخی نسبت به ترامپ و دولت آمریکا ابراز انزجار کردند و برخی دیگر، این تصمیم را کاملاً بیهوده و بی‌تاثیر خواندند.
از سوی دیگر این اقدام از سوی محافظه‌کاران آمریکایی در ایالات متحده، که توافقنامه را ضعیف می‌دانستند، ستایش شده است. دیگر شخصیت‌های آمریکا از جمله رئیس‌جمهور پیشین باراک اوباما و جو بایدن، معاون وی، تصمیم دولت ترامپ را مورد انتقاد قرار دادند، در حالی که کشورهای اروپایی شامل انگلیس، فرانسه و آلمان که این توافق را امضا کرده بودند از این اقدام ابراز تاسف کردند. همچنین نظرسنجی نشان داد که مردم آمریکا با رئیس‌جمهور ترامپ موافق نیستند و ترجیح می‌دهند که بخشی از این معامله را حفظ کنند.
از میان هشت طرف امضاکننده برجام (چین، فرانسه، آلمان، اتحادیه اروپا، ایران، روسیه، انگلستان) هیچ‌کدام حمایت خود را از تصمیم ترامپ برای خروج از برجام ابراز نکرده‌اند. با این حال، بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل گفت که او از خروج «جسورانه» ترامپ از یک توافق «فاجعه آمیز» «کاملاً حمایت می‌کند» همچنین عربستان سعودی، رقیب منطقه‌ای ایران اعلام کرد که از حرکت ترامپ به سمت خروج از توافق «حمایت و استقبال» می‌کند.
در این میان وزارت خارجه روسیه با صدور بیانیه‌ای ضمن ابراز تأسف از تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا برای خروج از برجام تصریح کرد که «برجام توسط قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل تصویب شده‌است. این سازمان تنها به ایالات متحده تعلق ندارد، بلکه مالکیت آن متعلق به کل جامعه بین‌المللی است. ایران به شدت به تعهداتش پایبند بوده‌است و هیچ دلیلی برای تضعیف یا خروج از این توافق هسته‌ای وجود ندارد».
رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در واکنش به تصمیم ترامپ با ابراز تاسف از تصمیم واشنگتن برای خروج از برجام، اعلام کرد: «آمریکا بازنده این مسئله خواهد بود، زیرا به توافقی که خود امضا کرده، پایبند نبوده‌است.» وی با بیان اینکه واشنگتن از ابتدا نیز به تعهداتش در برجام پایبند نبوده، گفت: «شما نمی‌توانید هر وقت که خواستید، توافقات بین‌المللی را لغو کنید».
ماریو راجی، نخست‌وزیر اسپانیا، از تصمیم ترامپ برای ترک معامله ایران انتقاد کرد.
در ادمه مالکوم تورنبل، نخست‌وزیر استرالیا هم از تصمیم رئیس‌جمهور دونالد ترامپ برای خروج از برجام ابراز تاسف کرد و جاسیندا آردرن نخست‌وزیر نیوزیلند هم اعلام کرد که خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران یک گام به عقب بود.
دقایقی بعد از اعلام خروج آمریکا از برجام توسط ترامپ، وزارت خزانه داری آمریکا در بیانیه‌ای دستور العمل خروج از برجام را منتشر نموده و اعلام کرد اقدامات فوری را برای اجرای تصمیم رئیس‌جمهور انجام می‌دهد. طی این بیانیه اعلام شده که تحریم‌ها علیه ایران طی بازه ۹۰ روزه و ۱۸۰ روزه باز خواهند گشت؛ به گونه‌ای که در پایان این دوره‌ها تحریم‌های قابل اجرا به اثرگذاری کامل برسند. این اقدامات در چارچوب هر دو دسته تحریم‌های اولیه و ثانویه است.
لغو قرارداد‌های بوئینگ و ایرباس
پس از اعلام تصمیم ترامپ برای خروج از برجام، استیون منوچین وزیر خزانه داری آمریکا اعلام کرد که مجوز‌های دو شرکت بوئینگ و ایرباس برای فروش هواپیمای مسافربری به ایران لغو خواهد شد. این در حالی است که در آذر ۱۳۹۵ وزارت خزانه‌داری آمریکا مجوز فروش ۱۰۶ هواپیمای مسافربری به شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) را برای شرکت ایرباس فرانسه صادر کرده بود و شرکت هواپیماسازی ایرباس نیز در تیر ۱۳۹۶ برای فروش ۷۳ فروند هواپیمای مسافربری با دو شرکت هواپیمایی ایرانی به توافق رسیده بود.
شرکت نایک
در این میان ورزش هم از تحریم‌های سیاسی و یکجانبه آمریکا در امان نماند در جایی که شرکت نایک اعلام کرد که بازیکنان تیم ملی فوتبال ایران حق ندارند به علت تحریم‌ها از کفش‌های این شرکت در جام جهانی ۲۰۱۸ استفاده کنند.
سالگرد خروج آمریکا از برجام
روند تحرکات اخیر آمریکا در طول یکسالگی خروجش از برجام علیه ایران نشان می‌دهد که این اقدامات از یک سناریوی قاعده‌مند و حساب شده تبعیت می‌کند. از این رو به تدریج فشار‌ها افزایش و حلقه محاصره اقتصاد ایران هر روز درحال تنگ‌تر شدن است. هر چند ترامپ از زمان ورودش به کاخ سفید پرونده ایران را با یک روند مشخص در دستور کار قرار داد و تاکنون گام به گام در این راه پیش رفته است.
وی ابتدا درخواست مذاکرات مجدد در مورد برجام را مطرح کرد تا بحث‌های موشکی را نیز ضمیمه آن کند، سپس ایران تهدید به خروج از برجام در صورت عدم آمادگی برای مذاکره کرد و با عدم نشان دادن چراغ سبز از سوی ایران، خروج یک جانبه از برجام را اعلام و شروع به عملی کردن آن کرد و با باز گردنداندن تحریم‌ها علیه ایران و اضافه کردن موارد جدید، تهران را به صفر رساندن صادرات نفت تهدید کرد و در عملی کردن این تهدید، چند روز پیش هم لغو معافیت خریداران نفت ایران را اعلام کرد. همچنین اخیرا نیز در یک اقدام بی سابقه نام سپاه پاسداران را در لیست گروه‌های تروریستی قرار داده است.
این درحالیست که اینک سخن از ممانعت از لغو محدودیت‌های هسته‌ای و تسلیحاتی ایران است که به استناد مفاد برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت طی سال‌های ۲۰۲۰، ۲۰۲۵ و۳۰، ۲۰ عملی خواهد شد؛ و زمزمه تحریم صادرات فرآورده‌های نفتی خصوصاً محصولات پتروشیمی ایران از سوی برخی محافل مؤثر بر سیاست رسمی ایالات متحده بلند شده است.
علت تصمیم ترامپ برای تروریستی خواندن سپاه
احتمال اینکه آمریکا در آینده نهاد‌ها و سازمان‌های دیگر جمهوری اسلامی ایران را در لیست گروه‌های تروریستی قرار دهد دور از ذهن نیست. ترامپ از قرار دادن نام سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی این هدف را دنبال می‌کند تا چنانچه در انتخابات ۲۰۲۰ شکست خورد و دولتی دموکرات و حامی برجام به قدرت رسید، نتواند به آسانی روابط با ایران را بهبود بخشد و به برجام بازگردد.
سیستم سیاسی حاکم بر آمریکا بر این قاعده استوار است که برای برداشتن تحریم‌ها و یا خارج کردن یک گروه از لیست گروه‌های تروریستی، دولت آمریکا باید بتواند تصمیم خود را برای کنگره و افکار عمومی توجیه و قابل پذیرش کند و این طبیعتاً مشروط به تغییرات اساسی در ایران است و چنین شرایطی کار را پیچیده‌تر می‌کند.
هدف دیگر وی این است که تصمیم‌گیرندگان سیاست خارجی ایران منتظر پایان دولت ترامپ نمانند و اگربه دنبال مذاکره هستند، این مذاکره با ترامپ صورت بگید تا دستاورد ارزشمندی برای او در انتخابات آتی نیز باشد. علاوه بر این در صورت مذاکره، هم بازگشت به برجام و هم خارج کردن سپاه از لیست گروه‌های تروریستی، کارت‌هایی برای دولت ترامپ در مذاکرات احتمالی آینده با ایران خواهد بود.
کنگره آمریکا هم با تصمیم ترامپ در این رابطه مخالفت نکرد، زیرا دفاع از ایران آن هم به صورت آشکار برای هرکدام از اعضای کنگره هزینه زیادی خواهد داشت. چنین اقدامی یعنی درافتادن با لابی قدرتمند صهیونیس؛. درحالیکه ضدیت با ایران هزینه‌ای برای کسی ندارد بلکه منافعی هم دارد. همین طور اقدام علیه ایران هزینه‌ای برای ترامپ ندارد و فشار جدی به دولت او وارد نمی‌کند.
تعداد بالای طرح‌هایی که در کنگره و دولت آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران مطرح می‌شود هم به همین علت است. ایران نفوذی در داخل آمریکا ندارد. بعد از برجام، مقداری لابی رسانه‌ها و دوگانه شدن دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان، مخالفین و موافقین برجام در آمریکا شکل گرفت. اما چون این لابی ریشه اقتصادی ندارد و سازمان‌یافته هم نیست نفوذ ایران بر سیاست آمریکا بسیار کم است گر چه از لحاظ رسانه‌ای موافقین برجام و حقانیت مواضع جمهوری اسلامی تاثیرگذار است، اما پشتوانه اقتصادی ندارد.
آمریکا در هر مرحله از اقدامات خود به طرف ایرانی و افکار عمومی جهان اعلام می‌کند که آماده مذاکره با ایران است و همه این اقدامات با هدف کشاندن ایران به پای میز مذاکره و تغییر رفتار ایران صورت می‌گیرد.
واکنش ایران به تحرکات آمریکا
-اما در این میان، در واکنش به تحرکات آمریکا، اقدامات ایران را می‌توان این گونه فهرست کرد:
-جدی نگرفتن تهدیدات اولیه ترامپ و اعلام این که اگر آمریکا از برجام خارج شود، ایران نتواند از مزایای برجام بهره‌مند شود ضرورتی بر ادامه حضور در برجام نمی‌بنید.
-تاکید بر انزوای آمریکا پس از خروج این کشور از برجام با توجه به اینکه سایر تایید کنندگان برجام، ازآن خارج نشدند.
-تعیین محدویت زمانی چند هفته‌ای به اروپا برای تامین منافع ایران که در برجام به آن‌ها اشاره شده بود.
تهدید به سخت کردن عبور از تنگه هرمز در مقابل تحریم نفتی ایران و به صفر رساندن آن!
- تروریست خواندن نیرو‌های نظامی آمریکا در غرب آسیا (سنتکام)
- تاکید بر سوال کردن از ناو‌های آمریکایی در تنگه هرمز و بعضا بازرسی کشتی‌های نفتی عبوری از این تنگه توسط سپاه پاسداران و بی پاسخ نگذاشتن تحریم نفتی ایران به ویژه در ارتباط با لغو معافیت برخی کشور‌ها از خرید نفت ایران
پیشنهاد مذاکره برای تبادل زندانیان امریکایی و ایرانی در دو کشور و تکرار مجدد مذاکره مشروط با واشنگتن در برابر پیشنهاد مذاکره بلاشرط با این کشور (که با واکنش فوری امریکا مبنی بر آزادی یکطرفه زندانیان امریکایی و دوتابعیتی از سوی ایران مواجه شد.)
- مانور پیرامون برخورداری از فرصت‌های دور زدن تحریم‌ها و عدم امکان به صفر رسیدن صادرات نفت ایران که البته قابل احصاء بوده است.
- مانور در مورد افزایش قیمت نفت و تاثیر منفی آن بر امریکا و موقعیت ترامپ
-تلاش برای ایجاد جدایی بین ترامپ و گروه بی (جان بولتون، بی بی نتانیاهو، محمد بن سلمان، محمد بن زاید)
-توقف فروش کیک زرد و آب سنگین
-ضرب العجل ٦٠ روزه ایران برای افزایش غنی سازی و تکمیل سایت اراک بدون طرف های برجامی
واکنش سایر طرف‌های برجام به تحرکات آمریکا در برابر ایران
در همین رابطه عدم توان کشورهای اروپایی حامی برجام در ایفای تعهدات برجامی و ترجیحا اجرایی نشدن سیستم مالی موسوم به اینستکس و همراهی شرکت‌های بزرگ اروپایی و حتی روسی و چینی با تحریم امریکا مزید بر علت شده و سبب شده است تلاش‌های واشنگتن ضد ایران تاثیرگذار باشد.
به عنوان مثال در دو ماهه ژانویه – فوریه ۲۰۱۹ میلادی، حجم تجارت ایران با اتحادیه اروپا به پایین‌ترین سطح تاریخی خود در سه دهه اخیر و به میزان ۸۰% تنزل یافته است. تجارت خارجی ایران با اتحادیه اروپا در دوماهه ژانویه – فوریه ۲۰۱۹ نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۱۸، از ۳۷۲۲ به ۷۵۷ میلیون یورو تنزل یافت و علیرغم تراز تجاری به شدت مثبت و سود آور برای فرانسه، این کشور تجارت خود با ایران را متوقف کرده است. عملکرد آلمان با سهم ۳۴% از کل تجارت خارجی اتحادیه اروپا با ایران در دو ماهه اول ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که این کشور، شریک تجاری نسبتا قابل اعتمادتری نسبت به دیگر کشورهای اروپایی است! از سوی دیگر صادرات نفت ایران حداکثر به یک میلیون و پانصد هزار بشکه در روز رسیده است. دولت تدبیری نمی‌کند و توان کنترل اوضاع اقتصادی را ندارد.
راهکار‌های ایران برای خروج از شرایط فعلی
در چنین وضعیتی، کشورمان برای خروج از این شرایط مسیر‌های زیر را پیش روی خود دارد:
در وهله‌ی اول ایران به سیاست صبر استراتژیک ادامه دهد تا شاید دوره ترامپ تمام شود و احیانا دوباره انتخاب نشود که اولا چنین تصوری، چشم انداز روشن و مثبتی ندارد ثانیا حتی با پیروزی دموکرات‌ها هم باتوجه به اشتراک مواضع آن‌ها در بسیاری موارد با جمهوری خواهان در ارتباط با ایران نمی‌توان امید چندانی به بهبودی اوضاع داشت ثالثا تا زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری که حداقل ۱۸ ماه باقی مانده، ادامه وضعیت کنونی نمی‌تواند مطلوب باشد.
یکی دیگر از راهکار‌ها می‌تواند این باشد که ایران از برخی از تعهدات خود مانند پروتکل الحاقی ان پی تی که داوطلبانه اجرای آن را پذیرفته است و یا شاید هم از برجام خارج شود.
متعاقبا یا همزمان با مسیر دوم، تهدید و آسیب به منافع آمریکا در منطقه یا منافع کشورهای صادرکننده نفت در غرب آسیا باشد که خواست خود واشنگتن است. چرا که اساسا امریکا با اقداماتی که انجام می‌دهد به دنبال تحریک ایران برای کار‌های این چنینی و گرفتن بهانه برای تشدید فشار، حتی اقدام نظامی سریع، فراگیر و موثر و درگام نخست محدود است تا مسئولیت تبعات آن را بر عهده ایران بگذارد. هرچند که اولویت ترامپ جنگ اقتصادی علیه ایران است نه اقدام نظامی (با توجه به اوضاع افغانستان، عراق و یمن و سوریه حتی رژیم صهیونیستی و حزب‌الله) احتمال چنین اقدامی توسط ایالات متحده اندک است و عواقب نامشخصی دارد.
پرواضح است که تیم ترامپ با نگاه به تجربیات گذشته به این باور رسیده اند که آنچه ایران را به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل و مذاکرات هسته‌ای با گروه کشورهای ۵+۱ و قبول برجام کشاند، فشار اقتصادی شدید بود و لذا این بار نیز به دنبال وارد شدن از همین راه و رساندن ایران به مرز فروپاشی اقتصادی و اجتماعی هستند تا دوباره ایران را پای میز مذاکره بکشانند و شرایط خود را به ایران بقبولانند اما تصمیم اخیر جمهوری اسلامی ایران به خوبی نشان می‌دهد که ملت ایران تنها راه مقاومت را در پیش خواهد گرفت و سخت ترین تحریم‌های اقتصادی نیز نمی‌تواند آمریکا و همدستانش را به اهدافشان برساند.
