ایران یکی از عمده ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز در جهان بوده و از نظر تولید نیز جایگاه تعین کننده ای در میان تولیدکنندگان (اوپک و غیر اوپک) به خود اختصاص داده است. از این رو، بر اساس قانون عرضه و تقاضا، تغییر در تولید و عرضه نفت کشورمان در بازار جهانی نفت عنصری تعیین کننده در نوسانات قیمت این کالا است.
در حال حاضر، طبق گزارش رسانه های خبری، آمریکا قصد ندارد دوره 180 روزه معافیت از مجازات‌های پیش بینی شده برای معامله نفتی با ایران را تمدید کند. به این ترتیب، هشت کشوری که از این معافیت ها برخوردار بوده و تاکنون به واردات نفت ازکشورمان، بعد از خروج آمریکا از برجام ادامه داده بودند باید از روز سیزدهم اردیبهشت ماه خرید نفت از ایران را متوقف کنند.
اعلام این خبر باعث افزایش سه درصدی بهای نفت در بازارهای جهانی شد. به همین خاطر، در روزهای اخیر، این پرسش ذهن تحلیلگران و فعالین بازار را به خود مشغول داشته است که این تصمیم چه تأثیری بر مکانیسم عرضه و تقاضا و همچنین قیمت نفت در بازارهای جهانی خواهد داشت. کارشناسان عوامل متعددی را در میزان اثرگذاری کاهش عرضه نفت ایران به بازارهای جهانی دخیل می دانند.
** جایگاه ایران در تولید نفت
طبق برآوردهای بانک جهانی، ایران 5 درصد تولید نفت جهان را به خود اختصاص داده و به عنوان چهارمین تولیدکننده بزرگ این محصول در جهان شناخته شده است. البته این آمار مربوط به قبل از بازگشت تحریم ها بوده و بدون شک درحال حاضر کاهش داشته است.
همین برآوردها نشان می دهد که آمریکا بزرگترین تولیدکننده نفت جهان محسوب می شود. تولید نفت این کشور معادل 13.4 درصد کل تولید نفت جهان است. پس از این کشور، عربستان با سهم اندکی کمتر از 13.4 درصد در رتبه دوم و روسیه با 12.2 درصد در رتبه سوم از این نظر قرار گرفته اند. سهم عراق از تولید نفت جهان 4.8 درصد برآورد شده و این کشور در رتبه پنجم قرار گرفته است. کشورهای کانادا، امارات، چین، کویت و برزیل نیز به ترتیب رتبه های ششم تا دهم بزرگترین تولیدکنندگان نفت جهان را به خود اختصاص داده اند.
این آمار و ارقام نشان می دهد که از یک طرف حذف و یا کاهش قابل توجه تولید و عرضه نفت ایران در بازارهای جهانی تعادل عرضه و تقاضا را به هم زده و در نتیجه باعث افزایش قیمت ها خواهد شد. از طرف دیگر معدود کشورهایی هستند که بتوانند تحت شرایط خاصی جایگاه ایران در بازار را بگیرند و کاهش عرضه را با تولید بیشتر جبران نمایند.
** نقش اوپک و کاهش مازاد عرضه
طبق گزارش رسانه ها، آمریکا برای جایگزینی نفت ایران به افزایش تولید عربستان سعودی و امارات متحده چشم دوخته است. اما این کشورها عضو سازمان اوپک بوده و در نتیجه سیاست های نفتی آنها تحت تأثیر تصمیم گیری هایی است که در این سازمان گرفته می شود.
بر اساس آخرین گزارش ها، از آنجایی که بازار نفت با مازاد عرضه روبه رو بوده است، تولیدکنندگان اوپک و غیراوپک در اجلاس 175 این توافق کردند که از ابتدای ژانویه 2019 به مقدار 1.2میلیون بشکه در روز از تولید خود را برای یک دوره 6ماهه کاهش دهند.
تولیدکنندگان اوپک توافق کردند که روزانه 812 هزار بشکه در روز (معادل 3درصد) از تولید خود را کاهش دهند. بعلاوه، تولیدکنندگان غیراوپک نیز توافق کردند که روزانه 383 هزار بشکه در روز (معادل 2/1 درصد) از تولید خود را کاهش دهند.
از آنجایی که ایران جزو کشورهایی است که از این تصمیم مستثنی شده است لذا هر گونه کاهش عرضه نفت کشورمان اضافه بر کاهش توافق شده بوده و اثرگذاری متفاوتی بر بازار خواهد داشت.
طبق آمارهای اعلام شده تقاضا برای نفت اوپک 30.38 میلیون بشکه در روز است. تولید اوپک در ابتدای سال 2019 به مقدار 30.77 میلیون بشکه در روز بوده است. بر این اساس مازاد عرضه در بازار به مقدار 400 هزار بشکه در روز خواهد بود.
در حال حاضر صادرات نفت ایران حدود 1 میلیون بشکه در روز است. بنابر این در صورت حذف این مقدار از معاملات نفتی حدود 600 هزار بشکه در روز کمبود عرضه در اوپک پیش خواهد آمد.
این درحالی است که کارشناسان معتقدند بخشی از مازاد عرضه اوپک به خاطر کاهش تولید ونزوئلا در اثر تحریم های جدید آمریکا، از بازار حذف خواهد شد. پس به احتمال زیاد نه تنها بر اساس پیش بینی ها مازاد عرضه روند کاهشی خواهد داشت بلکه امکان کمبود عرضه نیز دور از ذهن نیست.
البته کارشناسان بر این باورند که بدون شک با توجه به تجربه ایران در دور زدن تحریم ها، صادرات نفت آن هرگز به صفر نخواهد رسید اما در هر صورت اثر قابل توجهی بر بازار خواهد گذاشت.
تنها گزینه موجود برای آمریکا اقناع برخی کشورها به ویژه عربستان به افزایش تولید خود است. اما کارشناسان معتقدند این امر به آسانی قابل انجام نیست. زیرا اگرچه عربستان که در حال حاضر میزان تولیدش کمتر از ده میلیون و 300 هزار بشکه در روز است توان افزایش تولید نفت خام خود به میزان 12 میلیون بشکه و در نتیجه پر کردن جای خالی ایران را دارد اما به تنهایی نمی‌تواند با آمریکا بر سر افزایش میزان تولید نفت خود به توافق برسد زیرا این امر موضع عربستان در اوپک را تضعیف خواهد کرد.
به گفته کارشناسان افزایش یک جانبه تولید نفت بیش از سهمیه تعیین شده می‌تواند الزام رعایت سهمیه تولید دیگر کشورهای عضو اوپک و حتی توافق اوپک و 10 کشور تولید کننده غیرعضو اوپک را از بین ببرد.
** پیش بینی و نقش تقاضا
تاکنون بحث از عرضه نفت و اثرگذاری آن در قیمت آن در بازار جهانی بود. اما جانب تقاضا نیز به همان میزان مؤثر بوده و باید در تحلیل ها مورد توجه قرار گیرد. این امر از این جنبه نیز مهم است که در صورت افزایش تقاضا میزان کمبود در بخش عرضه بیشتر شده و در نتیجه امکان جبران این کمبود توسط کشوری مثل عربستان مشکل تر خواهد شد.
طبق برآوردهای انجام شده توسط آژانس بین‌المللی انرژی، انتظار می رود میزان رشد تقاضای جهانی نفت خام 4/ 1 میلیون بشکه در روز باشد.
این میزان رشد تقاضا در کشورهای توسعه یافته نسبت به سال گذشته میلادی کمتر خواهد شد اما به صفر نمی رسد.
همچنین بخش قابل توجهی از این افزایش تقاضا به کشورهای در حال توسعه ای مانند چین و هند تعلق دارد که نسبت به سال 2018بیشتر خواهد بود. این دو کشور مانند همیشه موتور محرک رشد تقاضا از سمت کشورهای در حال توسعه به‌شمار می‌روند.
بنابر این کارشناسان معتقدند که سال 2019 از یک طرف با کاهش عرضه و از سوی دیگر با افزایش تقاضا روبه رو خواهد بود. در چنین حالتی اثرگذاری عدم تمدید معافیت های خرید نفت از ایران بر قیمت نفت طبیعی خواهد بود. این امر دست کم در کوتاه مدت اجتناب ناپذیر است.
کارشناسان معتقدند که برای میزان اثرگذاری صادرات نفت خام ایران بر بازار کافی است این نکته را در نظر بگیریم که در ماه اکتبر سال 2018، یکی از مهمترین عوامل رشد قیمت نفت تا بالاترین سطح در چهار سال گذشته، نگرانی از صفر شدن صادرات نفت خام ایران تا ضرب‌الاجل 4 نوامبر بود. اما با عقب‌نشینی دولت ترامپ از ادعای صفر کردن خرید نفت ایران و اعطای معافیت 6 ماهه به 8 کشور از افزایش قیمت جلوگیری کرد.
به همین خاطر برخی از تحلیلگران بر این باورند که دست کم در کوتاه مدت بعد از عدم تمدید معافیت ها و فشار حداکثری آمریکا برای کاهش فروش نفت ایران بازار باید در انتظار رشد قیمتی 20 دلاری یا بیشتر باشد.
ممکن است در بلند مدت بتوانند جایگزینی برای نفت ایران فراهم کنند اما باتوجه به سیاست اوپک مبنی بر کاهش عرضه، هرگونه توافقی بین آمریکا و عربستان برای افزایش تولید نیازمند جلب توافق همه اعضای اوپک خواهد بود که کار آسانی به نظر نمی رسد.
بعلاوه فاکتورهای مهم دیگری همچون کاهش عرضه نفت کانادا به دلیل پایین بودن توان ذخیره، ناتوانی آمریکا در افزایش تولید نفت شیل به دلایل فنی، ادامه تحریم های ونزوئلا می توانند در جهت کاهش میزان عرضه و در نتیجه سخت تر شدن جایگزینی نفت ایران عمل کنند.
منبع: ایرنا
