«تحریم نفتی» یا «تحریم بانکی». تقریباً میان تمامی فعالان اقتصادی ایران تردیدی جدی وجود دارد که بحران واقعی پیش روی آینده اقتصاد کشور کدام است؟ استراتژی‌های شرکت ملی نفت طی شش ماهه گذشته موفق بوده و در دوره‌ای که هنوز آمریکا فشار تحریمی را افزایش نداده بود، میزان فروش نفت ایران بین یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه تا یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه در روز رشد پیدا کرد ولی همزمان گسترش دامنه تحریم‌های مالی موانع جدی برای انتقال منابع ارزی به کشور رقم زد. تصمیم جدید دولت آمریکا چه اثراتی بر اقتصاد ایران دارد و اساساً چقدر اجرایی است؟ در این گزارش سعی شده با بررسی منابع مختلف به شش سوال مهم درباره آینده نفت و منابع مالی کشور پاسخ داده شود.
دقیقاً چه خبر است؟
۱. آمریکا آخرین روزنه‌های رسمی صادرات نفت ایران را بسته است. کشورهایی که بیشترین خرید نفت را از ایران داشته‌اند، باید از قواعد تحریمی پیروی کنند. پیش‌بینی آمریکا این است که امارات و عربستان می‌توانند کسری عرضه نفت ایران در بازار جهانی را جبران کنند و در صورت نیاز آمریکا نیز از ذخایر استراتژیک خود استفاده می‌کند. بر این اساس سناریوی آنها این است که رشد قیمت نفت که در اثر اعلام تحریم‌های جدید صورت گرفته پایدار نمی‌ماند و باز هم بازار به تعادل می‌رسد. احتمالاً صریح‌ترین و دقیق‌ترین اظهار نظر مربوط به ریچارد نفیو است. او معروف به معمار تحریم‌های ایران است که به تازگی در مقاله‌ای به بررسی اثرات تحریم نفتی ترامپ علیه ایران پرداخته است.
ه گفته او هدف اول ترامپ این است که ایران از صادرات نفت سودی کسب نکند. او به اعدادی قابل توجه اشاره می‌کند. به گفته ریچارد نفیو در تاریخ ۸ مه ۲۰۱۸ ایران روزانه ۲.۴ میلیون بشکه نفت با قیمت ۷۵ دلار صادرات داشته است. بنابراین در این تاریخ ایران روزانه ۱۸۰ میلیون دلار درآمد نفتی داشته‌است. او پیش‌بینی کرده بود که اگر قیمت نفت به ۱۳۰ دلار برسد، درآمد ایران در بهترین حالت روزانه ۳۱۰ میلیون دلار و اگر قیمت نفت به ۵۰ دلار برسد، درآمد ایران در بدترین سناریو ۱۲۰ میلیون دلار خواهد بود. پیش‌بینی ریچارد نفیو تأیید می‌کرد که افت صادرات نفت ایران تا مرز یک میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز منجر به کاهش ۶۷ میلیون دلاری درآمد می‌شود. کلیدی‌ترین تحلیل او به این جمله مربوط است: «حتی اگر دولت ترامپ میزان صادرات نفت ایران را یک میلیون بشکه کاهش دهد، باز هم با توجه به افزایش قیمت نفت، اثرات تحریمی آن برای ایران جبران می‌شود.»
به گفته او طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ و در دولت اوباما این نوع تحریم‌ها علیه ایران مطرح شد ولی تیم کارشناسی این رفتار را غیر علمی دانسته بودند. او معتقد است که اگر صادرات نفت ایران به صفر برسد، اثرات تحریمی قابل درک است و البته در این صورت هزینه‌های تحریم نفت ایران به کل جهان تحمیل می‌شود. سناریوهای آمریکا در مورد تحریم نفت ایران در این نقطه به جای حساسی می‌رسد: «موفقیت در این است که نفت ایران تحریم شود، بانک‌های جهانی همکاری کنند و پول صادرات نفت ایران را بازنگردانند و ایران در تنگنای منابع مالی قرار گیرد.»
ریچارد نفیو معتقد است امکان مذاکره میان دو کشور با توجه به سوابق تاریخی وجود ندارد. از سوی دیگر ممکن است تعدادی از بانک‌های اروپایی یا آسیایی زیر بار فشار آمریکا نروند و کانال‌های مالی را برای ایران باز کنند. به باور او تنها نکته‌ای که در نتیجه به صفر رساندن صادرات نفت ایران قطعی به نظر می‌رسد، «افزایش قیمت نفت» است. معمار تحریم‌های ایران در دولت اوباما، آن چه رخ داده را علمی نمی‌داند ولی تاکید می‌کند که جهانی که ترامپ ساخته قدری «سوررئال» است و در آن امکان وقوع هر اتفاقی وجود دارد.
ایران چقدر نفت می‌فروشد؟
۲. پیش از آن که ترامپ پنج کشور را از خرید نفت ایران منع کند، فروش نفت ایران رکورد زده بود. اطلاعات در مورد فروش نفت کشور به صورت به‌روز اعلام نمی‌شود ولی برخی محافل خبری نقل می‌کنند که ایران روزانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه تا یک میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه نفت فروخته است. این اتفاق در شرایطی رخ داده که فشارهای آمریکا هر روز بیشتر می‌شد.
اما موقعیت ما در جهان چطور است؟ بر اساس آمارهای رسمی ایران چهارمین تولید کننده نفت خام جهان است. بر اساس آمار بیزینس پترولیوم، ایران بیش از ۱۵۷ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده در اختیار دارد. این عدد ۱۰ درصد ذخیره نفت جهان و ۱۳ درصد ذخیره نفت اوپک به شمار می‌آید. سال ۲۰۱۷ رکورد تولید نفت ایران شکسته بود؛ به طوری که روزانه ۵ میلیون بشکه نفت تولید شده است. ستاره بخت فروش نفت از سال ۹۷ افول کرد؛ به طوری که تابستان سال گذشته در قیاس با بهار همان سال، روزانه ۱۱ هزار بشکه از صادرات نفت خام کشور کاسته شده بود. یک هفته پیش از خروج آمریکا از برجام تولید نفت خام ایران روزانه ۳.۸۵ میلیون بشکه بود و پس از آن به عدد ۳.۴ میلیون بشکه رسید و این مسیر نزولی ادامه پیدا کرد. یک سال قبل خالص درآمدهای نفتی صادراتی ایران ۵۵ میلیارد دلار برآورد شده بود.
گزارش مرکز آمار هم نشان می‌دهد که تابستان سال گذشته میزان تولید نفت ایران عدد ۳ میلیون و ۷۹۴ هزار بشکه بوده است. آخرین اطلاعات نشان می‌دهد به طور متوسط ۴۹.۶ درصد نفت تولیدی کشور در داخل مصرف می‌شود و ۴۵.۹ درصد هم به بازارهای دیگر صادر می‌شود. نقطه اوج فروش روزانه نفت ایران طی سال گذشته یک میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه بوده است. به این ترتیب میزان صادرات نفت در تابستان سال گذشته با ۱۷ درصد افت مواجه شد. این کاهش فروش تحت تأثیر تحریم‌ها رخ داده بود. از میانه زمستان سال قبل برخی از خریدارهای مهم نفت ایران در جریان احتمال تحریم کامل نفت قرار گرفته بودند. آخرین آمارهای رسمی که سه روز پیش منتشر شد نشان می‌دهد در ماه‌های پایانی معافیت نفتی آمریکا برای ۵ کشور خریدار نفت ایران، میزان خرید چین ۳۳ درصد رشد داشته است. چین طی آوریل ۷۵۴ هزار بشکه در روز نفت از ایران وارد کرده است. همزمان بانک کنلن که توسط ارتش چین برای همکاری با ایران و چند کشور در تحریم دیگر تأسیس شده بود، خبر داده که از نیمه اردیبهشت ماه همکاری خود با ایران را قطع خواهد کرد. این بانک طی مدت همکاری به میزان ۱۱ درصد به هزینه‌های دریافتی خود افزوده بود. رفتار این بانک نشان می‌دهد که چینی‌ها حاضر نیستند، هزینه‌ای برای تحریم ایران پرداخت کنند. آنها مذاکره در مورد آینده روابط دو کشور را به اجلاسی واگذار کرده‌اند که در فصل تابستان برگزار می‌شود و شرطشان برای مذاکره را نیز حضور حسن روحانی در این اجلاس دانسته‌اند. چینی‌ها در همکاری با ایران روی خوشی نشان نداده‌اند. هندی‌ها نیز در دوره قبلی تحریم‌ها به جای پرداخت پول نفت از مکانیزم‌های جایگزینی مانند خرید کالا استفاده کردند. در این شرایط احتمالاً سه کشور دیگر هم مسیرهای قابل توجهی را پیش روی ایران قرار نمی‌دهند. همزمان وزیر امور خارجه ترکیه پیشنهاد آمریکا برای خرید نفت از امارات و عربستان به جای ایران را نوعی «بی‌اخلاقی» توصیف کرده است. این در حالی است که وزیر نفت عربستان طی بیانیه‌ای اعلام کرده برای جلوگیری از بر هم خوردن تعادل بازار تلاش می‌کند. در شرایط جدید شرکت‌های طرف قرار داد با ایران احتمالاً پا پس می‌کشند و دولت‌های چین، هند، ترکیه و کره جنوبی باید خرید نفت ایران را تضمین کنند که حداقل تاکنون به غیر از ترکیه دیگر کشورها در این مورد اظهار نظر دقیقی انجام نداده‌اند. به گفته یک تحلیلگر نفتی، در دوره جدید واکنش همراه دولت‌های خریدار نفت ایران مهم‌ترین نیاز نه تنها ایران که بازار نفت است.
در بدترین حالت چه می‌شود؟
۳. بدبینانه‌ترین اتفاق این است که صادرات نفت ایران به روزانه ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه برسد. سخنگوی سابق وزارت امور خارجه این احتمال را در اندازه «صفر» ارزیابی کرده است. با این حال بدبینانه‌ترین سناریوها نیز بررسی شده است. یورونیوز فارسی در دسته رسانه‌هایی قرار می‌گیرد که پیش‌بینی ناخوشایندی از آینده صادرات نفت ایران انجام داده است. این رسانه نوشته است: «در این صورت درآمد ارزی ایران در سال ۱۳۹۸ به حدود ۱۱ میلیارد دلار خواهد رسید. از این میزان درآمد، نزدیک به ۷ میلیارد دلار قابل تزریق به بودجه دولت خواهد بود.» در این صورت دولت ۱۵۸.۵ هزار میلیارد تومان دچار مشکل می‌شود. یورونیوز نوشته است: «بنابراین میزان توانایی ایران در ادامه فروش نفت خارج از چارچوب تحریم‌های آمریکا و نیز سیر صعودی قیمت جهانی نفت از جمله عوامل اصلی در کاهش رشد نرخ دلار و کاهش شتاب نرخ تورم خواهد بود.»
سناریوی خوش‌بینانه ادامه فروش نفت ایران از روش‌های دیگر است.
ایران با تحریم‌ها چه می‌کند؟
۴. چند ماه قبل که زنگنه برای اداره شرکت نفت سراغ از مسعود کرباسیان گرفت، تحلیلگران اقتصادی پیش‌بینی کردند که وزارت نفت خود را برای شرایط سخت آماده می‌کند. کرباسیان هم سابقه کلان مدیریت اقتصادی در تراز وزارت اقتصاد را دارد و هم این که در دوره‌های مختلف تحریمی روش‌هایی برای ادامه ارتباط با جهان پیدا کرده بود. طی چند ماهه گذشته که فشارهای آمریکا علیه اقتصاد ایران افزایش یافته بود، میزان صادرات نفت کشور روند صعودی خود را حفظ کرد و حتی گفته می‌شود که رشد بین ۱۰ تا ۱۲ درصدی را نیز تجربه کرد. آمار دقیقی از میزان صادرات نفت کشور ابزار نشده ولی به نظر می‌رسد که عدد صادرات روزانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نزدیک به واقعیت است.
کرباسیان مدتی قبل در صفحه اینستاگرامش خبر داد که برای دوره تحریم‌های سخت‌تر هم برنامه دارد. او از ماه‌ها قبل مشاورانی را استراتژیک را گردهم آورد که برای این روزها سناریوهای متفاوتی را بنویسند. حتی در میانه فرودین سایت اقتصادآنلاین نیز به نقل از منابع موثق خبر داد میزان صادرات نفت ایران اوج گرفته است. بر این اساس طبق آخرین گزارش‌های منتشر شده از بلومبرگ، ایران در ماه مارس یعنی پنجمین ماه آغاز تحریم‌ها، بیش از ۱.۸ میلیون بشکه نفت و میعانات گازی صادر کرده است که از این میزان بالغ بر ۱.۳ میلیون بشکه مربوط به نفت خام است. این وب سایت اقتصادی نوشته بود: «استراتژی‌های مدیرعامل جدید شرکت ملی نفت در فروش حداکثری و از دست ندادن سهم بازار نفت مؤثر واقع شده است.»
وزیر نفت و رئیس شرکت ملی نفت ایران سعی دارند در مورد مکانیزم‌های دور زدن تحریم‌ها اظهار نظری نداشته باشند. کرباسیان تکنوکراتی کارآزموده است که مدتی قبل صادرات نفت کشور را نجات داد، گفته می‌شود از اسفندماه او برای این دوره اخیر نیز پیش‌بینی‌هایی داشته و بزودی روش‌های جدید فروش نفت به کار گرفته می‌شود.
در روزهای تحریم چه کردیم؟
۵. تحریم هر چند خسارت‌های مالی قابل توجهی به اقتصاد ایران وارد کرده است ولی به گفته کرباسیان رئیس شرکت ملی نفت دقیقاً در همین روزهای تحریم تعدادی از پروژه‌های بزرگ نفتی کشور هم بومی‌سازی شده است. او در این مورد گفته بود: «خوشحالم که بگویم با وجود تمام تنگناهایی که علیه اقتصاد ایران رقم زد شد، با قدرت به فروش نفت ادامه می‌دهیم، سهم خود در بازار جهانی را حفظ می‌کنیم و با یاری نیروهای متخصص داخلی ضمن توسعه میادین نفتی، فرآیندهای بازسازی و نوسازی را نیز با قدرتی بیشتر در دستور کار داریم. به لطفاً خداوند متعال فازهای ۱۳، ۲۲، ۲۳ و ۲۴ پارس جنوبی در سالی که سرشار از تنگناها بود، تکمیل شد. با تلاش همکارانم در شرکت ملی نفت ایران نه تنها استخراج کم نشد که افزایش هم یافت و بازهم با کوشش فرزندان این سرزمین عملیات خط لوله گوره-جاسک آغاز شد. تلاش می‌کنیم فروش نفت را با تمام بدعهدی آمریکا، تداوم دهیم، راه‌های انتقال پول به کشور را تسهیل کنیم و سهم خودمان در بازار جهانی را حفظ و ارتقا دهیم. »
اقتصاد ایران چقدر آسیب می‌بیند؟
۶. هر اتفاقی که در صنعت نفت رخ دهد، اثرات مشخصی بر آینده رشد اقتصادی خواهد داشت. پیش از تحریم‌های جدید آمریکا صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده بود میزان رشد اقتصادی کشور در سال ۹۸ به عددی نزدیک به منفی ۳.۵ درصد کاهش یابد. سال گذشته هم اقتصاد ایران بدون نفت به عدد ۱.۹ درصد رسیده‌بود. کاهش میزان صادرات نفت درآمدهای کشور را به شدت کاهش می‌دهد؛ هر چند که بحران فعلی اقتصاد ایران بیش از فروش نفت، یافتن روش‌هایی برای انتقال ارز به داخل است. با توجه به عدم همکاری بانک‌های اروپایی، موضوع اصلی پیش‌روی اقتصاد ایران بیش از فروش نفت، روش‌های تغییر وضعیت فعلی است.»
منبع: روزنامه سازندگی
