« بازار تاریخی اراک» نگین معماری ایرانی،اسلامی

 مجموعه تاریخی بازار اراک در زمان فتحعلی شاه قاجار در بافت مرکزی شهر سلطان آباد به دست «یوسف خان گرجی» بنا شده است و تلفیقی از معماری مدرن و سنتی ایران را در خود دارد.
این بازار به صورت 2 راسته عمود بر هم بنا شده که طول بازار شمالی - جنوبی 720 متر و بازار غربی - شرقی 200 متر است و محل تلاقی این 2 راسته بازار را چهارسوق می نامند و در این مکان یک حوض سنگی نیز وجود دارد.
مساحت کل مجموعه بازار بالغ بر 14 هکتار است و در قدیم در چهار طرف بازار چهار دروازه به نام‌های قبله، راهزان، شهرجرد و حاج علی‌نقی وجود داشته که در گذر زمان از بین رفته‌اند.
مصالح به کار رفته در بازار اراک ملات گچ، آهک، خشت و خاک رس است و سقف آن گنبدی شکل و کاهگلی است که در قلب گنبدها دهلیزهایی زیبا نور را به داخل مجموعه هدایت می کنند.
مجموعه تاریخی بازار اراک در سال 1228 در قلعه سلطان آباد ساخته شده و نقشی اصلی و محوری داشته و علاوه بر واحدهای تجاری در این مکان مسجد، مدرسه، حمام و آب انبار نیز تعبیه شده است.
این بازار قطب مهم خرید و فروش فرش دستباف بوده و انواع مراکز خرید، فروش، پخش و توزیع کالا و فعالیت های مورد نیاز مردم در آن رونق داشته است.
این بنای تاریخی ارزشمند دارای سردری زیبا با طراحی چشم نواز بوده که یوسف خان گرجی والی اراک در زمان ساخت آن عبارت «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» را بر آن حک کرده بود که به حروف ابجد سال ساخت این بنا را شامل می شد اما در دهه های گذشته با ساخت بانک ملی در جوار بازار اراک این سردر زیبا از بین رفته است.
عرض بازار از ابتدا تا انتها پنج متر و ارتفاع چهارسوق حدود 13 و سه دهم متر است و از لحاظ زیبایی و فن معماری از بناهای درخور توجه است و عرض بقیه بازار نیز پنج متر است و بازار اصلی به هشت گذر تقسیم شده و طول هر گذر آن حدود 100 متر است.
در هر گذر حدود 50 باب مغازه وجود دارد که در جمع بیش از 500 مغازه را شامل می شود و در حال حاضر کسب و کار و رونق مشاغل مختلف در آن ها وجود دارد و برخی مشاغل سنتی از جمله چاقوتیزکنی، مسگری، چله کشی و سفیدگری روزگار افول خود را در این مجموعه می گذرانند.
در مجموع این بازار حدود 20 سراچه و تیمچه دارد که حدود 18 واحد آن در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته و از جنوب به شمال این تیمچه ها به نام های سرای حاج میرزا «محمدعلی خانسرای فرائی»، سرای «قمی ها»، سرای «کریمی»، سرای «اکبریان»، سرای «ناظمی» که به سرای «آقائی» نیز معروف است، سرای «هزاوه ای ها»، سرای «کرمانشاهی»، سرای «تقوائی» و «عدلی»، سرای «کتابفروش ها»، سرای «گلشن»، سرای «کاشانی»، سرای «نقشینه»، سرای «صندوق سازها»، سرای «یهودی ها»، سرای «نوذری» و دو سرا شهرت دارند.
در بازار اراک برای استحکام بنا از تیرچه های چوبی استفاده شده و در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به کار رفته است.
سقف گنبدی این مجموعه در نمای پشت بام با قوس های زیبا و ممتد، هر بیننده ای را به وجد می آورد و گنبد مربوط به چهار سوق یا همان محل تلاقی 2 محور بزرگ ‌تر و متمایزتر از باقی گنبدها است.
در مرکز هر گنبد نور گیر چند ضلعی تعبیه شده که علاوه بر نقش نورگیری کار تهویه هوا را نیز بر عهده دارد و معماری خاص به کار رفته در ساخت آن هوای داخل بازار را در زمستان گرم و متبوع و در تابستان با وجود سر پوشیده بودن بسیار خنک و دلنشین کرده است.
این بنا که به شناسنامه و هویت اراک شهرت دارد و در ایام نوروز پذیرای گردشگران است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در خصوص مرمت این بازار تاریخی گفت: میزان اعتبارات تخصیصی به این اداره برای مرمت و احیای بازار اراک در حد نیازهای این مجموعه نیست.
«علیرضا ایزدی» افزود: این مجموعه تاریخی یکی از بناهای ارزشمند است که باید با همکاری سایر دستگاه ها به ویژه اوقاف و امور خیریه شهرداری و کسبه مرمت شود.
وی بیان کرد: میراث فرهنگی بحث نظارت بر حفاظت و مرمت بناهای تاریخی را بر عهده دارد اما ارکان مختلف جامعه و مسئولان اجرای عملیات مرمتی را وظیفه ذاتی این نهاد می دانند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی ادامه داد: حفاظت و مرمت از بناهای تاریخی بر عهده مالک و با نظارت میراث فرهنگی است.
ایزدی تصریح کرد: 2 میلیارد ریال پارسال به مرمت بازار اختصاص یافت که با این اعتبار در بام سرای نوذری مرمت شد و با کمک مشاور طرح مرمت و احیای مجموعه بازار نیز در دست تهیه است.
وی گفت: در این طرح مطالعات معماری، تاریخی، اجتماعی بازار انجام و همچنین آسیب شناسی کلی مجموعه، طرح مرمت و برآورد کلی انجام بازسازی ها بررسی می شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی ادامه داد: مجموعه بازار تاریخی اراک به عنوان بخشی مهم از یک بافت تاریخی ارزشمند، به منزله ستون فقرات بافت تاریخی شهر سلطان آباد است که به شکل شطرنجی ایجاد شده و هفت گذر فرعی، گذر اصلی و راسته بازار را قطع می کند.
ایزدی اظهار داشت: این مجموعه مهم تاریخی و فرهنگی به شکل از پیش طراحی شده ایجاد شده که در بین بافت های تاریخی کشور منحصر به فرد بوده و این نوع معماری در سطح کشور کم نظیر است.
وی عنوان کرد: هم اکنون از راسته اصلی بازار حدود 850 متر و از راسته فرعی حدود 300 متر باقی مانده است، 20 سرا و تیمچه در مجموعه بازار اراک وجود دارد که هر یک به لحاظ فرم و پلان از دیگری متفاوت است به طوری که هر یک از سراها و تیمچه های بازار از این نظر شبیه به هم نبوده و دارای طرح و فرم خاص خود است.
بیش از 2 هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که 870 اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
اراک مرکز استان مرکزی است و در این منطقه بیش از 620 هزار نفر جمعیت زندگی می کند.
lkfu: hdvkh