راه‌اندازی سامانه تبادلات مالی با اروپا آن‌قدر مهم بود که روزنامه کیهان به‌عنوان پیش‌قراول رسانه‌های مخالف دولت، دو روز متوالی با تیتر یک خود به استقبال آن برود: «کوه کانال مالی اروپا موش زائید!» و «اینستکس تکرار آرزوی ترامپ است؛ تکلیف مجمع روشن شد». واکنش‌های این‌گونه مخالفان دولت به توفیقات حاصل شده، قابل درک است، اما پرسش اساسی این است که آیا این ابزار دردی از ما دوا می‌کند و می‌تواند با انجام تسویه مالی بستری برای ادامه مراودات تجاری ایران و اروپا باشد؟
INSTEX مخفف Instrument in Support of Trade Exchanges است که می‌توان آن را ابزار پشتیبان مبادلات تجاری ترجمه کرد. این سازوکار در راستای همان SPV سابق یا Special Purpose Vehicle است که هدفش ادامه همکاری تجاری اتحادیه اروپا با ایران بعد از تحریم‌های آمریکا بود. راه‌اندازی SPV با بدقولی‌های چندماهه اروپا تا هفته گذشته به تأخیر افتاد. اجرایی شدن سازوکاری که قرار بوده بخشی از آن تا پیش از اجرایی شدن دور دوم تحریم‌های آمریکا علیه ایران راه‌اندازی شود، تا روزهای اخیر به درازا انجامید.
اروپا قرار است با ایجاد مجرایی که نظارت بر آن و کنترلش از دست ایالات متحده آمریکا خارج است، بتواند تجارت مستقل خود با ایران را پیگیری کند. در این سازوکار پولی رد و بدل نمی‌شود و در ازای صادرات ایران به اروپا یک حساب بستانکاری برای کشورمان ایجاد شود که پول واردات ایران از اروپا از آن محل پرداخت شود. گفته می‌شود در ابتدا تنها مبادلات دارویی، پزشکی و غذایی تحت پوشش این سامانه قرار گرفته و سپس حوزه فعالیت آن گسترش می‌یابد. وزیر خارجه آلمان نیز گفته که این مکانیزم صرفاً مبادلاتی را پوشش خواهد داد که توسط آمریکا تحریم نشده‌اند و فعلاً در خصوص کالاهای تحریمی تغییری ایجاد نشده است. هر چند چنین کالاهایی از نظر فنی تحت تحریم آمریکا نیستند، اما به‌واسطه موانع بانک‌های اروپایی برای تسهیل پرداخت‌ها از ترس تحریم آمریکا محدود شده‌اند.
سه کشور اروپایی با همکاری یکدیگر این سامانه را راه‌اندازی کرده‌اند، به‌طوری که مقر INSTEX در فرانسه است، یک آلمانی ریاست آن را بر عهده خواهد داشت و انگلیسی‌ها نظارت بر عملکرد آن را انجام خواهند داد. هیأت مدیره INSTEX را نیز سه دیپلمات تشکیل می‌دهند که هر یک اهل یکی از کشورهای یاد شده هستند.
**لوایح FATF و تصمیم مجمع تشخیص
ناگفته نماند که کشورهای اروپایی از ایران خواسته‌اند هر چه سریع‌تر نسبت به اجرایی کردن برنامه FATF اقدام کند. برای اجرایی شدن این خواسته، نیاز است لوایح پیش‌نیاز خروج ایران از لیست اقدام متقابل FATF که اکنون در مجمع تشخیص مصلحت نظام در دست بررسی است، به تصویب برسد. اروپا استدلال کرده از آنجایی که INSTEX تحت بالاترین استانداردها و قوانین مبارزه با پولشویی و تأمین مالی تروریسم عمل می‌کند، از ایران انتظار می‌رود تمام برنامه اقدام FATF را اجرایی کند.
این در حالی است که صادق آملی لاریجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در این رابطه گفته است: اروپایی‌ها بعد از 9 ماه تعلل و مذاکره، یک سازوکار با ظرفیت محدود، آن هم نه برای تبادل پول بلکه برای تأمین غذا و دارو ایجاد کرده‌اند. کشور‌هایی که در مقابل رذالت آمریکا در خروج از برجام، مدعی پایبندی به این توافق بودند، اقداماتشان محدود به اینستکس شده و حسب گزارش‌ها دو شرط عجیب نیز گذاشته‌اند؛ یکی اینکه ایران به FATF بپیوندد و دیگری آنکه در زمینه موشکی وارد مذاکره شود. لازم است این کشور‌ها بدانند که جمهوری اسلامی ایران به هیچ وجه این شروط تحقیرآمیز را نخواهد پذیرفت و به بهای باز شدن یک آبراهه کوچک نظیر اینستکس، تن به هر خواسته‌ای نخواهیم داد. مگر جمهوری اسلامی برای تأمین غذا و داروی خود ناتوان است؟ اصلاً مگر دارو غذا تحریم بوده که حالا این سازوکار مالی را به‌عنوان یک امتیاز القا کنند؟
**اروپا و نحوه مواجهه با آمریکا
در این رابطه بحث احیای هویت مستقل اروپا از آمریکا مطرح است و در این زمینه می‌توان امیدوار بود که این سازوکار از سوی اروپایی‌ها جدی گرفته شود، کمااینکه وزیر خارجه اتریش ضمن حمایت از راه‌اندازی INSTEX، خواهان گسترش نقش یورو در مبادلات جهانی شده است. افزون بر این، سفیر چین در اتحادیه اروپا نیز گفته که فکر می‌کند شرکت‌های چینی برای استفاده از این سازوکار اشتیاق داشته باشند.
باید یادآوری کرد ثبت شرکت مربوط به این مکانیزم در اروپا یک گام بزرگ محسوب می‌شود، اما هنوز اقدامات فنی و حقوقی بسیاری باید صورت پذیرد تا این سازوکار به‌صورت کامل عملیاتی شود. در این سو نیز باید بانک مرکزی ایران شرکت متناظر INSTEX را تأسیس کند.
**تصویر نیمه‌شفاف کانال برفکی اروپا
حسین ابوحمزه کارشناس مسائل بانکی در این زمینه می‌گوید: یک مورد در رابطه با این سامانه باعث نگرانی است؛ اینکه گفته شده صرفاً اقداماتی که خارج از تحریم‌های آمریکا باشد از این طریق انجام می‌شود. نگرش ما مبنی بر این بود که تحریم را با این روش دور می‌زنیم، اما برخی از دولتمردان اروپایی که صحبت کرده‌اند گفته‌اند تنها در مواردی که تحت تحریم‌های آمریکا نباشد، می‌توانیم از این سامانه استفاده کنیم. اگر این‌گونه باشد صرفاً تجارت ما با اروپا تسهیل می‌شود و این سامانه هیچ مزیت نسبی خاصی برای ما ندارد. حتی باعث می‌شود راهکارهایی که ایران پیش از این برای دور زدن تحریم انجام داده بود، اکنون کاملاً بر ملا شده و آمریکا جلوی آن را بگیرد.
وی معتقد است: راه اصلی این است که به‌صورتی از حیطه تحریم‌های آمریکا خارج شویم. تا زمانی که مسئله ما با آمریکا حل نشود، امیدوار نیستم که اروپا مستقلاً کاری برای ما انجام دهد. درصد بالایی از تراکنش‌های مالی دنیا مربوط به آمریکا و شرکت‌های وابسته به آمریکا است. بنابراین نمی‌توانیم خود را فریب دهیم که با برقراری رابطه با چند کشور و مؤسسه، مشکل خود را حل کنیم.
**هراس شرکت‌ها از محدودیت‌های آمریکا
ابوحمزه در رابطه با نحوه عملکرد اروپا در مراودات خود با ایران می‌گوید: اروپا با این روش می‌خواهد کاری کند که اصطلاحاً نه سیخ بسوزد، نه کباب. به‌عبارتی اروپا می‌خواهد هم رابطه با ما را حفظ کند و هم نگرانی آمریکا را رفع کند. در عین حال مشخص است که اروپا روابط خود با آمریکا را تحت‌الشعاع رابطه با ما قرار نمی‌دهد. زیرا حجم مراودات ما با اروپا قابل توجه نیست.
وی می‌گوید: در عین حال محدودیت‌های اعمال شده از سوی آمریکا نیز بی‌تأثیر نیست، به‌طوری که سخنگوی سفارت آمریکا در برلین از قول سفیر این کشور در آلمان و رئیس جمهور آمریکا گفته شرکت‌هایی که به فعالیت‌های تحریم شده با ایران اصرار ورزند، با تبعات سختی مواجه خواهند شد که می‌تواند این تبعات شامل قطع دسترسی به نظام مالی آمریکا و همچنین عدم توانایی برای تجارت با آمریکا و شرکت‌های آمریکایی باشد. این باعث ایجاد ترس در شرکت‌ها می‌شود و می‌تواند عاملی باشد که راهکار فعلی اقدام مناسبی در شرایط فعلی نباشد.
**بوی بهبود از سخنان دیپلمات‌های اروپایی
این در حالی است که جرمی هانت، وزیرخارجه بریتانیا در این زمینه گفته: گام قابل‌توجهی را برای اجرای تعهداتمان در قالب برجام برای حفظ لغو تحریم‌ها برای مردم ایران برداشتیم. ما سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) سازوکار ویژه مالی اروپا را ثبت کردیم که پس از فعال شدن، همکاری‌های تجاری مشروع با ایران را تسهیل می‌کند.
همچنین سخنان کنایسل، وزیر امورخارجه اتریش در رابطه با INSTEX بسیار مهم است، وی با اشاره به ثبت ساز و کار مالی اتحادیه اروپا با ایران بر اهمیت این موضوع تأکید کرده و گفته: اجرایی شدن سیستم INSTEX برای شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی مهم است. این ساز و کار مالی برای شرکت‌های کوچک و متوسط می‌تواند راهکاری را فراهم آورد تا بدون واهمه از یافتن بانکی که پروژه‌های تجاری آن‌ها در ایران را به دلیل خطر تحریم از سوی آمریکا پشتیبانی نمی‌کند، به تجارت با ایران ادامه دهند.
وی همچنین یادآوری کرده: اتحادیه اروپا حتی بعد از بحران مالی سال 2012 نتوانست سازوکار مشخصی برای مقابله با این نوع بحران‌ها پایه‌گذاری کند. باید یورو تقویت شود تا بتواند نقش بیشتری در مبادلات بین‌المللی ایفا کند و شاید این سازوکار مالی بهانه‌ای برای مقابله با یک‌جانبه بودن نقش دلار در تعیین قیمت نفت و بازارهای بین‌المللی باشد. وی با اشاره به جایگزین شدن چین بعد از خروج اروپایی‌ها از بازار ایران به‌جای توتال و شرکت‌های خودروسازی افزود: این‌گونه نمی‌تواند باشد که ما پا پس بکشیم که چینی‌ها وارد شوند.
به نظر می‌رسد کانال مالی اروپا برفکی است و هنوز برای قضاوت درباره کارایی آن زود است. باید منتظر ماند و دید طرفین ماجرا چه اقداماتی انجام می‌دهند تا تصویر شفاف‌تری از این کانال به دست دهد. تصویب لوایح مربوط به FATF در مجمع تشخیص مصلحت نظام و همچنین راه‌اندازی شرکت متناظر INSTEX از سوی بانک مرکزی ایران و در سمت مقابل، گسترش دامنه تحت پوشش این سامانه به کالاهایی غیر از غذا و دارو و حتی کالاهای مورد تحریم آمریکا از مواردی است که در صورت اجرایی شدن از سوی ایران و اروپا می‌تواند باعث کارایی بیشتر این سازوکار شود.
منبع: ایرنا
