با اینکه یکی از اصلی‌ترین عناصر پایدارسازی منابع عمومی بودجه، حرکت به سمت گسترش منابع مالیاتی و کاهش وابستگی به فروش دارایی‌های سرمایه‌ای مانند نفت و گاز است، اما به نظر می‌رسد این پیشرفت آن‌چنان حاصل نشده است. کارشناسان معتقدند بن‌بست درآمدهای مالیاتی عمدتاً به دو دلیل معافیت‌های غیرضروری و بخشی (کلی و غیرمنعطف) و فراریان مالیاتی حادث شده است. در بخش معافیت‌ها بسیاری از بنگاه‌های پردرآمد کشور از زیر چتر مالیات کنار گذاشته شده‌اند؛ همان‌طور که این موضوع در زمینه فراریان هم به شکل دیگری دیده می‌شود. یعنی بخش‌هایی که در سطوح بالاترین درآمدزایی‌ها طبقه‌بندی می‌شوند، انگیزه فرار از قانون را پیدا کرده‌اند.
سازمان تجاری‌سازی فناوری و اشتغال دانش‌آموختگان و مرکز علمی کاربردی جهاد دانشگاهی فارس اخیراً گزارشی منتشر کرده که نشان می‌دهد «بر اساس مطالعات علمی انجام شده در سال 1393، جراحان پلاستیک و قلب، دندان‌پزشکان فوق تخصص، طراحان لباس و مدرسان کنکور زیست‌شناسی در صدر مشاغل پردرآمد ایران قرار داشته‌اند.»
موضوع فرار مالیاتی در بخش پزشکی و عدم استفاده از دستگاه POS (کارت‌خوان) موضوعی است که در چند سال گذشته به‌عنوان یک مطالبه عمومی مطرح شده است. تشخیص این موضوع به دلیل ارتباط عموم مردم با مطب‌هایی که علناً از پول نقد استفاده می‌کنند و مراجعان خود را به همین منظور به دستگاه‌های خودپرداز نصب شده در همان ساختمان ارجاع می‌دهند، بسیار ساده بوده است.
این موضوع در گزارش‌های فراوانی پیگیری شده، اما هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است. حتی قرار بود مجلس شورای اسلامی، استفاده از دستگاه کارت‌خوان را برای پزشکان اجباری کند، اما در نهایت کفه قدرت به نفع پزشکان سنگینی کرد و طرح با رأی منفی مواجه شد.
در این گزارش به یکی از اجزای کوچک بخش اول ناکامی‌های مالیاتی، یعنی معافیت‌ها می‌پردازیم.
**معافیت‌های غیرضروری
بر اساس ماده 139 قانون مالیات‌های مستقیم، فعالیت گروه‌های هنری و فرهنگی از پرداخت مالیات معاف است. این ماده تصریح می‌کند «فعالیت‌های انتشاراتی، مطبوعاتی، قرآنی (دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دستگاه‌های ذی‌ربط)، فرهنگی و هنری که به‌موجب مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام می‌شوند، از پرداخت مالیات معاف است.»
این مصوبه شامل همه کنسرت‌ها، فیلم‌های سینمایی و خانگی و امثالهم می‌شود که در حال حاضر در برخی موارد جزو پول‌سازترین فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود.
بر اساس اعلام رسمی دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1395 بیش از 1221 مجوز اجرای صحنه‌ای برای موسیقی صادر شده است. در بخش فروش اینترنتی بلیت اجراها تقریباً 70 تا 80 درصد این فروش از طریق وب‌سایت ایران‌کنسرت صورت می‌گیرد. به‌طور متوسط هر کنسرت به مدت سه شب اجرا می‌شود که میانگین استقبال‌کنندگان آن یک‌هزار نفر است.
**درآمد 500 میلیون تومانی اجرای موسیقی
تقریباً هر کنسرت بین 2 هزار و 500 تا سه هزار نفر مخاطب دارد. از سوی دیگر، مراجعه به وب‌سایت‌های رسمی فروش بلیت کنسرت‌ها نشان می‌دهد که قیمت بلیت‌ها در جایگاه‌های مختلف از حداقل 45 هزار تا 170 هزار تومان است. قیمت بلیت جُنگ‌ها و کمدی‌های نمایشی نیز رقمی بین 70 تا 300 هزار تومان دارد. از همین رو، اگر میانگین مخاطبان یک کنسرت را 2 هزار و 500 نفر در نظر بگیریم و میانگین قیمت بلیت را 80 هزار تومان، یک حساب سرانگشتی به ما می‌گوید که درآمد یک کنسرت 200 میلیون تومان می‌شود. این مبلغ بدون کسر هزینه‌ها و سایر موارد است.
علاوه بر فروش بلیت، خوانندگان از محل اسپانسرینگ (حمایت مالی) هم کسب درآمد می‌کنند. در مورد برندهای خارجی، آمار و ارقام اسپانسرینگ بسیار بالا است، اما برندهای داخلی بین 80 تا 120 میلیون تومان در یک شب هزینه تبلیغات پرداخت می‌کنند.
به عبارتی، برگزاری یک کنسرت با یک اسپانسر داخلی بین 300 تا 350 میلیون تومان از محل اسپانسرینگ برای تهیه کننده درآمدزایی می‌کند. البته برگزاری یک کنسرت هزینه‌های بسیاری هم برای گروه برگزار کننده دارد.
**ارتقای هنر فاخر یا کمک به ترویج عامه‌پسندها
یکی دیگر از مشاغل پردرآمد، تولیدات سیمایی است که فقط برخی از مجری‌های آن دستمزدهای یک‌صد میلیون تومانی در ماه دارند. همچنین گفته می‌شود فروش کاراکترهای معروف عروسکی قیمت‌هایی بالای چهار میلیارد تومان دارد.
این موارد تنها بخشی از نمونه‌هایی است که با لغو معافیت‌های آن می‌توان گامی بلند در راستای افزایش و پایدارسازی درآمدهای دولتی برداشت. اقدام مذکور همچنین می‌تواند حرکتی اساسی در زمینه کاهش نابرابری‌های ناموجه در جامعه باشد.
هر چند معافیت‌های مالیاتی در بخش فرهنگ، هنر و موسیقی پیش از این می‌توانست به‌عنوان روشی برای ارتقای فرهنگ ملی و فاخر تلقی شود، اما در حال حاضر با گسترش موسیقی‌‌های عامه‌پسند و تجاری شدن آن به‌عنوان یکی از منابع سرشار درآمدی، ادامه این‌گونه معافیت‌ها ضروری به نظر نمی‌رسد.
**منافات با کاهش وابستگی
این موضوع در جایی اهمیت بیشتری می‌یابد که سال آینده اقتصاد کشور تحت تحریم‌هایی قرار می‌گیرد که کاهش وابستگی بودجه به نفت را حیاتی می‌کند.
سید محمدهادی سبحانیان، مدیرکل دفتر بودجه مرکز پژوهش‌های مجلس در این زمینه می‌گوید: یکی از اسناد بالادستی، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی است که بر اساس آن دولت باید به سمت اصلاح نظام مالیاتی حرکت کند. در حالی که دولت با همین چارچوب قدیمی نظام مالیاتی جلو می‌رود و تنها تغییر در لایحه 1398 این بوده که متناسب با افزایش تورم، درآمدهای مالیاتی افزایش یافته است. یعنی اصلاحی در معافیت‌های مالیاتی یا تلاشی برای افزایش پایه‌های مالیاتی صورت نگرفته است. در حالی که بسیاری از معافیت‌های مالیاتی واقعاً قابل اصلاح است.
سبحانیان در این رابطه اضافه می‌کند: در حال حاضر طبق قانون، هنرمندان از پرداخت مالیات معاف هستند، یعنی اگر یک خواننده، کنسرت میلیاردی برگزار کند هیچ‌گونه مالیاتی نمی‌پردازد. این معافیت بر اساس ماده 139 قانون مالیات‌های مستقیم اعمال شده که مطابق با آن، همه فعالیت‌های هنری و فرهنگی از پرداخت مالیات معاف شده‌اند.
به گفته این کارشناس اقتصادی، یکی دیگر از این معافیت‌ها مدارس و دانشگاه‌های غیرانتفاعی است که هیچ‌گونه ضرورتی برای آن وجود ندارد. وی در این مورد اضافه می‌کند: همچنین بعضی از حرفه‌ها هم وجود دارد که از پرداخت مالیات معافیت دارند، مانند پزشکان که خیلی وقت است مالیات‌گیری از آنها به‌شکل یک مطالبه اجتماعی درآمده است. برخی از مطب‌ها به‌منظور پرداخت نکردن مالیات از قرار دادن دستگاه کارت‌خوان امتناع می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود سال به سال میزان مالیات مؤدیان و خوش‌حسابان بیشتر شود و بر نارضایتی آنها دامن زده شود. هم اینکه در شرایط رکودی به این‌ها فشار بیشتری آورده می‌شود. در حالی که برای تصمیم‌گیری و اجرای این برنامه هم منطق و هم مطالبه اجتماعی وجود دارد و دولت می‌تواند خیلی راحت با تهیه یک سازوکار قانونی به این هدف برسد، اما متأسفانه هیچ‌گونه اراده‌ای برای حرکت به سمت آن وجود ندارد.
