آیا بارش های پاییزی عطش کم آبی کشور را جبران می کند

به گزارش ایران اکونومیست؛  بر اساس اعلام مسوولان وزارت نیرو، حدود 48 سال پیش منابع آبی کشور نزدیک به 130 میلیارد متر مکعب بود که در نتیجه تغییرهای اقلیمی حدود 10 سال گذشته، این دخل آبی به حدود 116 میلیارد متر مکعب و در 6 سال گذشته این رقم به حدود 100 میلیارد متر مکعب کاهش پیدا کرده است.این روند نشان از آن دارد که در طول زمان، هرچه جلوتر آمده ایم منابع آبی کشور کمتر و در مقابل مصارف بیشتر شده که از نظر تعادل منابع آبی، این یک تهدید به شمار می آید.
ایران حدود 11 سال است که با انواع خشکسالی ها مواجه است و بخش زیادی از منابع آبی چه سطحی و چه زیر زمینی را از دست داده؛اما بارش های اخیر امید را به دلها بازگرداند و موجب سرریز شدن برخی سدها از جمله سد ایلام شد.
به گفته احسان یارمحمدی معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای ایلام با ادامه بارندگی پائیزی طی روزهای اخیر مخزن آب سد «چم گردلان» ایلام تکمیل و سرریز شد.
به گفته وی در بارندگی های اخیر نزدیک به 30 میلیون مترمکعب آب وارد سدهای چم گردلان ایلام، دویرج دهلران و کنگیر ایوان شده است اما بنابه اعتقاد کارشناسان این میزان بارش کمبود منابع آبی زیر زمینی را جبران نمی کند.

*** بارش های اخیر جبران کمبودها را نمی کند
مسعود حقیقت مدیر کل پایش سازمان هواشناسی  گفت: میانگین بارش کشور از ابتدای مهر سالجاری تا 26 آبان ماه 43.7 میلیمتر بوده ، مدت مشابه سال گذشته 11.3میلیمتر و در دوره بلند مدت 30 ساله در همین بازه زمانی 24.4 میلیمتر بوده است.
وی افزود: بارش این دوره از اول مهر تا 25 آبان ماه نسبت به بلند مدت 79.9 درصد افزایش داشته است ، در واقع به جز استان های سیستان و بلوچستان، اردبیل، آذربایجان شرقی و زنجان در بقیه استان ها بارش طی این مدت بالاتر از نرمال بوده است.
این آمار نشان می دهد که تاکنون وضعیت بارش ها در کشور خوب بوده اما حقیقت تاکید کرد که این میزان بارش به هیچ عنوان میزان کمبودهای منابع آبی را جبران نمی کند چون حدد 11 سال است که در کشور با انواع خشکسالی ها روبرو هستیم و در این مدت دوره مرطوب وجود نداشته است لذا بارش های پاییزه که سهم کمی از بارش سالیانه را دارند به منزله برطرف شدن و جبران خشکسالی های گذشته نیست.

*** برداشت آب از سفره های زیر زمینی طی چند دهه منفی بوده است
محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری بارندگی ها بسیار موثر بوده و اگر تداوم داشته باشد می تواند بخشی از کمبودهای منابع آبی را جبران کند.
وی  تاکید کرد: در واقع نزدیک به چند دهه است با تنش خشکسالی روبرو هستیم میزان برداشت از سفره های آب زیر زمینی ما از سال 1345 به این طرف منفی بوده بنابراین هموطنان نباید فکر کنند که یک دوره ترسالی کوتاه مدت می تواند نیم قرن رشد منفی تراز دشت های کشور را جبران کند.
دبیر سیاست محیط زیست در مرکز بررسی های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری افزود: مطابق برآوردها حدود 400 میلیارد متر مکعب کمبود آب داریم در واقع این میزان آب را از دست داده ایم، اگر فرض کنیم که امسال مثلا به جای 88 میلیارد متر مکعب 130 میلیارد متر مکعب آب داشته باشیم باز هم در مقایسه با مقدار آبی که از دست داده ایم، بسیار کم است.

*** حفظ پوشش های گیاهی با عملیات آبخیزداری
درویش گفت: باید تلاش کنیم پوشش های گیاهی دامنه های پر شیب را محفوظ بداریم که این کار با کمک عملیات آبخیزداری میسر می شود البته آنهم به شرطی که عملیات آبخیزداری خودش درگیر سندرم سازه سازی نشود و به بهانه گابیون سازی تخریب بیشتری انجام ندهد.
وی افزود: اصل عملیات آبخیزداری این است که با معرفی و استقرار گونه های مناسب در منطقه پوشش طبیعی ایجاد، پوشش خاک را حفظ و از فرسایش جلوگیری کند و اجازه دهد آب در خاک نفوذ کند.
درویش ادامه داد: متاسفانه برخی موارد شاهد هستیم تیمی که قرار است عملیات آبخیزداری انجام دهد اقدام به ساخت سدهای کوچک می کند این سدها هم سطح تبخیر را بالا می برند و هم آسبب پذیری مناطق پایین دست را نسبت به سیل افزایش می دهند همچنین در نظام هیدرولیک دشت ها و سفره های آب زیر زمینی خلل ایجاد می کنند.
وی در پاسخ به اینکه پس طرح آبخیزداری موفق نبوده است گفت: البته نمی توان گفت که این طرح موفق نبوده، آبخیزداری نسبت به سد سازی موفق تر بوده اما در عین حال نیاز به این دارد که بهینه و از آفت هایی که با آن مواجه است دور شود.
دبیر سیاست محیط زیست در مرکز بررسی های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری تاکید کرد: البته اگر بخشی از عملیات آبخیزداری به آبخوانداری اختصاص یابد ، می تواند موفق تر باشد تا کمبود تراز منفی سفره های زیر زمینی را تا حدی جبران شود.
درویش درباره آبخوانداری گفت: عملیات آبخوانداری در دشت ها انجام می شود، سیلاب هایی که در دشت ها راه می افتد با ایجاد یک مانع خاکریزی بسیار ساده مجال داده می شود تا سرعت آنها کم شود و در مناطقی که نفوذ پذیری آب در خاک بیشتر است نفوذ کنند، توانستیم با این کار دستاوردهای مثبتی هم داشته باشیم و جنگل های زیادی در مناطق بیابانی ایجاد کنیم که نیازی به آبیاری ندارند.
وی افزود: اما آبخیزداری در واقع عملیاتی است که معمولا در کوهستان های پرشیب با هدف کاهش میزان شیب انجام می شود تا میزان تخریب هرزآبها کاهش یابد، در واقع آبخیزداری کاری می کند که سرعت روند هرزآب ها کاهش یابد و مجال پیدا کند تا در عمق خاک نفوذ یابد تا منجر به ایجاد سیل های ویرانگر نشود.

***مدیریت و مصرف بهینه آب راهکار جبران کمبودها
دبیر سیاست محیط زیست در مرکز بررسی های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری تاکید کرد: با تمام اینها با وجود چند دهه خشکسالی پیاپی در کشور نباید انتظار داشته باشیم که با یک دوره ترسالی کوتاه مدت کمبودها جبران شوند.
وی به نقش مردم در نحوه مصرف منابع آبی اشاره کرد و گفت: اکنون در ایران هر شهروندی به طور متوسط 280 تا 300 لیتر آب مصرف می کند این رقم در اروپا مثلا لهستان که بهترین وضعیت منابع آبی را دارد 98 لیتر است یعنی در جایی که اصلا هیچ نگرانی از کمبود آب وجود ندارد شهروندان به خوبی آب را مدیریت و از آن بهینه استفاده می کنند اما در کشور ما که با مشکل کم آبی مواجه هستیم، آب بدون ضابطه مصرف می شود.
درویش افزود: باید چند کار را به صورت همزمان انجام دهیم یکی از مهمترین آنها این است که دولت مقرراتی وضع کند تا آن دسته از شهروندانی که مدیریت بهتری بر آب دارند و صرفه جویی می کند انگیزه پیدا کنند، مثلا وقتی برجی در تهران ساخته می شود فقط یک کنتور آب به آن داده می شود اما به تمام واحدها جداگانه کنتور برق تعلق می گیرد، در نتیجه اهالی این برج می گویند چه کم و چه زیاد مصرف کنیم پول آب در نهایت به تعداد نفرات تقسیم می شود بنابراین هیچ انگیزه ای برای شهروندان ایجاد نمی کنیم تا در مصرف آب صرفه جویی کنند.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری تاکید کرد: اولین گام را باید دولت ها در تغییر قوانین و مقرراتی که برای پایان کار به ساختمان ها می دهند بردارند، یعنی یک شرط پایان کار ساختمان را داشتن کنتور آب جداگانه تعیین کنند آنوقت می توان برای آن گروه اندکی از شهروندان که تحت هر شرایطی آب را بیشتر مصرف می کنند آب بهای بیشتری قایل شد که به این ترتیب هزینه ها از روی دوش مردم برداشته می شود.

*** انتظار جبران کمبود منابع آبی را از بارش های اخیر نداشته باشیم
همچنین صادق ضیاییان، رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور  گفت: بارندگی های اخیر قطعا درصدی از کمبود منابع آبی را جبران خواهد کرد.
وی افزود: البته وقتی از منابع آب صحبت می کنیم در واقع ترکیبی از پشت سدها ، سفره های زیر زمینی و آب جاری است بنابراین اگر انتظار داشته باشیم با این بارش ها مثلا زاینده رود مانند قبل جاری شود یا منابع آب ما به وضعیت 10 سال قبل برسد این اتقاق نخواهد افتاد.
وی ادامه داد: اما اگر منظور ما از منابع آب ذخیره پشت سدها باشد و بارشی که کشاورزی که مورد نیازش است قطعا تا حدی جبران خواهد کرد.
رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور تاکید کرد: باید بدانیم که در تمام منابع آبی به وضعیت قبل از خشکسالی ها نخواهیم رسید اما این بارش ها مقداری قدری را جبران خواهد کرد.
وی گفت: البته درصدی که جبران می شود نسبت به میزان بارش است، بارش پاییزه درصد زیادی از بارش های کل سال را شامل نمی شود عمدتا بارش های سالانه کشور ما در زمستان اتفاق می افتد و آن چیزی که الان اتفاق افتاده درصد زیادی از بارش کل سال نیست.
ضیاییان افزود: بارش پاییزه 25 درصد از بارش کل سال را تشکیل می دهد که امسال نسبت به این مقدار تا حدودی جلو هستیم، بارش کشور از اول مهر تا 25 آبان حدود 43 میلیمتر گزارش شده است، بلند مدت این بازه زمانی حدود 24 میلیمتر بوده است بنابراین نسبت به بلند مدت 30 ساله حدود 19 میلیمتر افزایش بارش داشتیم.
وی ادامه داد: میزان بارشی که در طولانی مدت در پاییز اتفاق می افتاد معمولا حدود 10 درصد کل بارش سال بود یعنی از اول مهر تا 25 آبان این میزان بارش اتفاق می افتاد که امسال حدود 8 درصد اضافه تر از آن میزان بارش رخ داده است.
وی درباره تاثیر بارش های اخیر بر منابع آبی کشور گفت: این میزان بارش در کشاورزی تاثیر مستقیم داشته است، برای سدها هم تا حدودی خوب بوده و حجم مخازن برخی سدها افزایش یافته است اما در خصوص منابع زیر زمینی نمی توان به درصد دقیقی اشاره کرد اما می تواند تاثیر داشته باشد.

*** توسعه پایدار در گرو حفظ منابع آبی زیر زمینی
ضیاییان به نقش عملیات آبخوانداری در حفظ منابع آبی اشاره کرد و گفت: آبخوانداری به معنای اینکه آبها را به سطح زیر زمین هدایت کند نقش مهمی در تامین منابع آبی زیر زمینی دارد، اعتقاد داریم اگر بخواهیم در کشور توسعه پایدار شکل گیرد باید آبهای خود را به زیر زمین هدایت کنیم همان کاری که پیشینیان ما می کردند در مناطق جنوبی یا کویری کشور آب انبارها وجود دارد در واقع آنها آب را در فصل بارندگی در زیر زمین ذخیره می کردند تا در فصول کم بارش از آن استفاده کنند، یا قنواتی که در یزد وجود دارد در واقع هدایت آب به زیر رمین بوده است این راهکاری است که در دوره هخامنشی هم کاربرد داشته است.
رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور تاکید کرد: ایران کشوری خشک و نیمه خشک است، افزایش دما و تبخیر بسیار زیاد است بنابراین آبهایی که به صورت سطحی در قالب سد جمع می شوند تبخیر زیادی دارند، برآورد می شود سالانه حدود 2 هزار میلیارد متر مکعب تبخیر در کشور داریم که عدد بسیار بالایی است بنابراین باید با توجه به اقلیم منطقه نسبت به ذخیره کردن آب اقدام کنیم که در این راستا اگر طرح آبخیزداری درست اجرا شود می تواند جواب بدهد.