بهره برداري بي رويه ازآبخوان ها، چشمه سارهاي خراسان شمالي را از نفس انداخته است

به گزارش ایران اکونومیست از خراسان شمالی، آب منشأ حيات و از مهم ترين عوامل توسعه پايدار مي باشد. افزايش روز افزون جمعيت و نياز بيشتر به مواد غذايي و توأمان پديده گرمايش زمين و تشديد تبخير و خشكسالي ها، بر اهميت مصرف صحيح اين ماده حياتي افزوده است. هر چند منابع مختلف آب شيرين حدود دو و نيم تا سه درصد از كل آبهاي زيست كره را شامل مي شوند. 
 
اما صرفاً حدود يك درصد از كل آبهابه عنوان آب هاي شيرين قابل بهره برداري به حساب مي آيند. در ميان منابع مختلف آب هاي شيرين، چشمه سارها از اهميت مضاعفي برخوردارند و در استان خراسان شمالي نيز بخش مهمي از آب مورد نياز از طريق چشمه ها تامین می شود. چشمه، ظهور طبيعي آب در سطح زمين است و لذا جهت بهره برداري از اين منابع ارزشمند نيازي به مصرف انرژي و استفاده از سوخت هاي آلاينده محيط زيست نمي باشد. به عبارتي چشمه ها ارزان ترين منابع آب شيرين در سطح كره زمين محسوب مي شوند.
 
رئیس اداره مهندسی و مطالعات اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: بر اساس اطلاعات منتشره از سوي وزارت نيرو )شركت آب منطقه اي استان( حجم كل آبهاي تجديدپذير استان سالانه يك ميليارد و 400ميليون متر مكعب است كه 61درصد از اين حجم معادل 870ميليون متر مكعب آبهاي سطحي و 39 درصد معادل 530ميليون متر مكعب مربوط به آبهاي زيرزميني است. همچنين براساس آمارهاي موجود، شمار كل چشمه هاي شناسايي شده در محدوده استان خراسان شمالي سه هزار و 124دهنه با تخليه سالانه 355ميليون متر مكعب است. به عبارتي بالغ بر 25درصد از منابع آب تجديد پذير استان به چشمه سارها مربوط مي شود و اين موضوع حاكي از اهميت چشمه ها در تأمين آب مورد نياز به ويژه در بخش كشاورزي استان است.
 
بهمن هوشمند اظهار کرد: پرآب ترين چشمه هاي استان چشمه هاي كارستي )آهكي( و گسلي )درزوشكافي ( واقع در سازند هاي سخت مي باشند كه عمدتاً در مناطق پر بارش كوهستاني و در دره هاي عميق آهكي )عمدتاً سازندهاي آهكي تيرگان ومزدوران (ظهور يافته اند. از مهم ترين اين چشمه ها مي توان به چشمه سارهاي موجود در دره هاي مايوان، خسرويه و اسفجير فاروج، دره هاي گليان، اوغاز، زوارم، رشوانلو، قلجق و سراني شيروان، دره هاي باباامان، فيروزه، مهنان، بازخانه، رئين و اسفيدان بجنورد، چشمه هاي دركش، گوگول و ارناوه مانه و سملقان، چشمه سارهاي دره بيدواز و روئين اسفراين، چشمه هاي شوقان و چهاربيد جاجرم و چشمه سارهاي اسپاخو و منطقه دشت در شهرستان گرمه اشاره نمود.
 
 
 هوشمند ادامه داد: برخي از چشمه هاي استان مانند سيساب بجنورد و گليان و زوارم شيروان محل پرورش ماهيان سرد آبي مي باشند. از سوي ديگر چشمه سارها و طبيعت زيباي اطراف آنها مي توانند به عنوان بهترين نقاط تفريحي، نقش مهمي را در توسعه صنعت گردشگري)بوم گردي يا اكوتوريسم( داشته باشند. كاربرد ديگر چشمه ها ايجاد اشتغال و درآمد از طريق احداث كارخانجات آب معدني در محل چشمه هاي معدني استان است. براي مثال در حال حاضر آب چشمه سفيد در ارتفاعات كوه كيسمار )اوغاز( شيروان به عنوان آب معدني به بازار عرضه مي شود و چشمه هاي ديگري مانند چشمه شاه كاسه در روستاي اسفجير فاروج نيز به عنوان آب هاي معدني از كيفيت خوبي برخوردارند. بعلاوه تعدادي از چشمه هاي استان مانند چشمه ايوب در منطقه گيفان، مهمانك در سملقان و چشمه قلعه زو در شيروان جزو چشمه هاي آب گرم و داراي خواص درماني مي باشند.  
 
وی عوامل انساني و بي توجهي به محيط زيست و وجود آلاينده هاي مختلف مانند مصرف بي رويه سوخت هاي فسيلي، استفاده نادرست از كودها و سموم در بخش كشاورزي و همچنين ورود فاضلاب هاي خانگي و صنعتي به لايه هاي زمين شناسي و آبراهه ها، موجب آلودگي شديد منابع آبي مي شوندافزود: بعلاوه تشديد خشكسالي ها و افزايش دما و در نتيجه كاهش ميزان تغذيه منابع و مخازن طبيعي آب و توأمان حفر چاه هاي غير مجاز و بهره برداري بي رويه از آبخوان ها، باعث افت شديد سطح سفره ها و در نتيجه كاهش دبي و يا خشك شدن تعداد زيادي از چشمه هاي استان در دهه هاي اخير شده است.  

بنا به این گزارش هرچند آمار دقيقي از تعداد چشمه هاي خشك شده يا در حال خشك شدن در سطح استان وجود ندارد، ولي شواهد امر نشان مي دهد كه تعداد زيادي از چشمه هاي موجود در استان و به ويژه چشمه هاي آبرفتي خشك شده و يا با كاهش شديد دبي مواجه اند و برخي از اين چشمه ها نيز از حالت دائمي خارج شده و به چشمه هاي فصلي و يا موقت تبديل شده اند و نتيجه نهايي اين پديده، خشك شدن بخش زيادي از باغات و زمين هاي كشاورزي پايين دست و خروج آنها از چرخه بهره برداري و انتفاع بوده است.  
 
 
 
رئیس اداره مهندسی و مطالعات اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی می گوید: تداوم اين معضل و عدم چاره جويي مناسب به تدريج موجب افزايش بيكاري و مهاجرت روستانشينان و تخليه روستاهاي وابسته به اين چشمه ها خواهد شد در دو دهه اخير چشمه هاي پر آبي مانند چشمه قاره قازان در نزديكي روستاي حسين آباد و چشمه سمند در بالادست روستاي دوين) حوزه آبريز دشت شيروان (و نيز چشمه بش قارداش با سابقه تاريخي و گردشگري در حوزه آبريز دشت بجنورد، صرفاً چند نمونه از چشمه هاي خشك شده در سطح استان مي باشند و با اين روند هيچگاه فرزندانمان جوشش آب اين چشمه هاي گوارا را نخواهند ديد. از سوي ديگر برداشت بي رويه از آبخوان ها در مناطق بياباني استان) به ويژه نواحي مجاور رودخانه كال شور (باعث افت شديد سطح آب در اين سفره هاي زير زميني شده است. نتيجه نهايي اين موضوع، پيشروي آبهاي شور و افزايش املاح و درجه شوري آبخوان ها و نهايتاً پيشروي بيابان ها در اين مناطق مي باشد.تأكيد مي نمايد 
 
هوشمند هر چند آبهاي زير زميني جزو منابع طبيعي تجديدپذير محسوب مي شوندگفت: تجديد اين آبها با افزايش موقت بارش ها و در كوتاه مدت به آساني امكان پذير نمي باشد و لذا اين تفكر كه در سال هاي پر باران مي توانيم بهره برداري از منابع آب را افزايش دهيم، يك تفكر و روش كاملاً اشتباه مي باشد. زيرا كه تجديد پايدار اين منابع حياتي مستلزم برنامه ريزي در جهت تغذيه هرچه بيشتر سفره ها و توليد آب، بهره برداري صحيح و صرفه جويي مستمر در مصرف آب است.  
 
رئیس اداره مهندسی و مطالعات اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری معضل مهم ديگري كه در دو دهه اخير در برخي از مناطق اتفاق افتاده است،فرو نشست زمين و ايجاد شكاف و از هم گسيختگي زمين در برخي از دشت ها مي باشد گفت: كه در تعدادي از دشت هاي كشور و من جمله حاشيه دشت سملقان)شمال شهر قاضي ( به وقوع پيوسته است. متخصصين عامل اصلي فرونشست و ايجاد شكاف در دشت ها  برای بهره برداري بي رويه از آبها و افت شديد آبخوان و در نهايت تراكم رسوبات نسبت مي دهند. علي ايحال گردش آب در كره زمين تابع يك چرخه طبيعي به نام چرخه آب است و اما عوامل انساني شامل روش هاي بهره برداري و توزيع و مصرف آب بر اين چرخه طبيعي تأثير گذار مي باشند و چنانچه اصول درست بهره برداري و مصرف آب رعايت نشود و به عبارتي مصرف بر تغذيه و توليد طبيعي منابع آب پيشي بگيرد، آنگاه اين چرخه آسيب مي بيند.
 
هوشمندادامه داد: از ديگر آسيب هاي اين چرخه آلوده كردن آبها و خروج آنها از چرخه مصرف مي باشد . مع الوصف در صورت عدم كنترل مصرف و آلودگي آب، مشكل كم آبي به تدريج ظهور كرده و در صورت تداوم روش هاي نادرست، اين امر به يك بحران تبديل مي شود. و لذا ضرورت دارد تا با مشاركت آحاد و اقشار جامعه و سازمان ها و ادارات مربوطه در بخش هاي مختلف اين چرخه و بويژه در بخش مصرف نهايت دقت را معمول داشته و صرفه جوي، ي بهداشت و پاكيزگي آب را رعايت كنيم و لذا مهم ترين اقدام، رعايت استانداردهاي زيست محيطي با استفاده از روش هاي جديد فني و علمي مانند دفع مناسب فاضلاب و زباله، تصفيه فاضلاب ها و ارائه آموزش ها و راهكارهاي لازم به كشاورزان و باغداران در جهت كاهش استفاده از كودهاي شيميايي و سموم در بخش كشاورزي مي باشد.  
 
وی افزود: موضوع ديگر اجراي طرح هاي مهار و ذخيره آب و تشويق و مشاركت كشاورزان جهت بكارگيري روش هاي نوين در راستاي افزايش راندمان آبياري، توسعه اصولي كشت هاي گلخانه اي و كشت گياهان كم مصرف است. و اما راهكار مهم تر توجه ويژه به بخش توليد آب است. پژوهش هاي انجام شده نشان مي دهد كه تقويت پوشش گياهي مي تواند تا 40برابر جذب آب را افزايش دهد. و در اين راستا مهم ترين گام، حفظ و حراست و توسعه جنگل ها و مراتع از طريق اجراي طرح هاي مختلف منابع طبيعي، آبخيزداري و آبخوانداري مي باشد كه موجب تقويت پوشش گياهي، كنترل و كاهش سيلاب ها و افزايش ميزان نفوذ آب به آبرفت ها و طبقات زمين و در نهايت توليد بيشتر آب و تقويت آبخوان ها و چشمه سارهاي استان خواهد شد.