گمشده ای به نام «آب پنهان»

به گزارش ایران اکونومیست؛ اگر تمایل داشتید شدت وخامت وضع کنونی را بهتر حس کنید اندکی هم به انواع آسیب های اجتماعی، مشکلات روحی و روانی و نوع ارتباطات انسانی مان توجه کنید و به این بیاندیشید که چه میراثی را برای آیندگان این سرزمین برجا خواهیم گذاشت.
دکتر عزت الله سام آرام مددکار و جامعه شناسی که به عنوان پدر مددکاری اجتماعی ایران نیز شهرت دارد معتقد است: اگر طمع و حرص زدن بویژه برای بیشتر پول درآوردن از هر راه و به هر طریق در یک جامعه رسوخ پیدا کرد آن جامعه از هر نظر بویژه فرهنگی رو به سقوط حرکت می کند و بسیاری از آداب و رسوم خوب آن نیز از بین می رود.
وی  می گوید: انسان ها اگر طمعکار شدند همه چیز را می بلعند و چیزی را سالم نمی گذارند؛ نابودی محیط زیست، جنگل، کوه و دریاخواری نتیجه طمع است و حتی انسان طمعکار انسان های دیگر را هم می بلعد (زیر پا گذاشتن حقوق دیگران برای کسب منافع خودش).
یکی از مهمترین شاخصه های توسعه یافتگی و ضامن تداوم بقای جوامع محیط زیست و منابع آبی است؛ مشکلی که زنگ خطر آن طی سال های گذشته به صدا درآمده اما در این چند سال فقط در کلام متولیان و کارشناسان چرخیده است و در عمل کمتر اتفاقی برای حفاظت از منابع آبی و محل زندگی مان شاهد هستیم.
درحالی که برخی مدام از تغییر اقلیم، خشکسالی و این پدیده ها سخن می گویند برخی کارشناسان حوزه محیط زیست و آب و هوا اصرار دارند که بگویند تغییر اقلیم با آن شدت که گفته می شود نداریم، بارش ها هم بر اساس بازه های زمانی درازمدت طبق روال معمولی رخ داده است اما سوء مدیریت منابع آبی ما سبب شده وضعیت مصرف آب بویژه منابع زیرزمینی به این حال و روز گرفتار شود.

**آب پنهان چیست
این کارشناسان موضوع آب پنهان و ضرورت توجه به آن را مطرح می کنند و معتقدند که ضرورت فرهنگ سازی در مصرف آب در همه بخش های شرب، کشاورزی، صنعت و ... غیرقابل انکار است اما آنچه در شرایط کنونی اولویت بیشتری دارد مدیریت مصرف آب براساس اقلیم موجود و جلوگیری از هدرروی آب پنهان خواهد بود.
برپایه آنچه در دانشنامه ویکی پدیا آمده آب پنهان که از آن با عنوان هایی چون آب مجازی یا آب نهفته نیز یاد کرده اند به مفهومی اطلاق می شود که نخستین بار سال 1993 توسط تونی آلن معرفی شد.
آلن جغرافیدان انگلیسی است که سال 2008 به علت وضع مفهوم انقلابی آب مجازی (پنهان) برنده جایزه آب استکهلم شد. آب پنهان را مجموع حجم آبی که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) به صورت مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود تعریف می کنند.
اگر بخواهیم به زبان ساده این مفهوم را شرح دهیم می توانیم به مصرف آب در ساخت و سازها، آبیاری چمن ها و نوع درختان سطح شهرها، آبی که در منازل مسکونی هدر می رود و نیز آب مورد استفاده از کشاورزی یا صنعت اشاره کنیم.

تاریخ گواه است که تا بوده سبک زندگی فردی و جمعی ایرانیان براساس اقلیم سرزمینشان بوده است؛ به طور مثال نوع معماری ساختمان ها در هر بخش از ایران متناسب با اقلیم همان منطقه بوده است.
همچنین نوع مصالحی که در ساخت و سازها به کار می رود.
آنطور که می گویند در ایران هیچ جا چمن کاری به علت میزان بالای مصرف آب رواج نداشته بلکه به جای آن گونه های کم مصرف درختی یا گیاهی کاشته می شده اما طی سال های گذشته با وجود آنکه مدعی رشد فناوری، دانش و تخصص در همه بخش ها بوده ایم اما نه در معماری الگویی مناسب داشته ایم و نه مصرفمان در همه بخش ها متناسب با الگوی صحیح بوده و کار به جایی رسیده است که چشم انداز خوبی از آینده نمی بینیم.

خبرنگار  در این گزارش سعی کرده با به تمرکز بر هدرروی آب پنهان و ضرورت تقویت نگاهها و برنامه ریزی ها با این رویکرد بویژه در شهر تهران موضوع را از ابعاد مختلف در گفت و گو با کارشناسان مورد بررسی قرار دهد.
اسماعیل کهرم بوم شناس و فعال محیط زیست عقیده دارد که مصرف آب پنهان در کشور بسیار بالاست و باید چاره اساسی و عملیاتی برای آن به کار گرفت.
وی  با اشاره به اینکه هدرروی آب در بخش کشاورزی، صنعت و ساختمان سازی ها بسیار بالاست تاکید کرد: مسئولان در دیگر کشورها بر به کارگیری آب راهبردی یعنی آبی که اکنون نباید مورد استفاه قرار گیرد تاکید عملی دارند و معتقدند این آب باید برای آینده بماند تا آیندگان قادر به استفاده از آن باشند.
در ادامه گزارش مصرف آب و ضرورت مدیریت آن در سه بخش ساخت و ساز، کشاورزی و نیز فضای سبز شهری به تفکیک تشریح می شود.

**آب پنهان و ساخت وساز
برپایه برخی آمارها سال 95 در کشور 330 هزار واحد مسکونی ساخته شده؛ این تنها آمار واحدهای مسکونی است که میزان هدررفت آب در جریان این میزان ساخت و ساز اگر اندازه گیری شود دغدغه های ما بسیار تغییر شکل خواهد داد.
نکته دردآورتر اینکه در بیشتر ساخت و سازها از آب سالم و قابل شرب استفاده می شود؛ آبی که در جریان ساخت و ساز هدر می رود و بازیافت هم نمی شود؛ موضوعی که می توان گفت در همه این سال ها صدای هیچکس را هم در نیاورده زیرا هنوز در عرصه عملیاتی تصمیمی کارساز در این زمینه نمی بینیم.
کل تعداد واحدهای مسکونی ساخته شده در کشور که اینک درحال بهره برداری هستند حدود 28 میلیون واحد گزارش شده است. میزان آب شربی که در هرکدام از این واحدها هنگام ظرفشویی، حمام، آبیاری و ... هدر می رود و دوباره بازیافت نمی شود و به چرخه استفاده باز نمی گردد را کافیست در یک حساب سرانگشتی محاسبه کنیم تا مشخص شود در همه سال های گذشته چه کرده ایم که سرنوشت کنونی را برایمان رقم زده است.

موضوع آب پنهان در ساخت و سازها چند وجه دارد؛ نخست معماری، سپس نوع مصالح و پس از آن نحوه مصرف آب پس از ساخت و ساز در ساختمان ها، چه منازل مسکونی و چه غیرمسکونی.
مسئولان آبفا مصرف کنونی آب در بخش ساخت و ساز تهران را 20 میلیون مترمکعب اعلام می کنند.

مهدی روانشادنیا عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی  به میزان هدرروی آب در حوزه ساخت و ساز اشاره و بیان کرد: طی سال های گذشته توزیع جمعیتی و نیز تراکم ساختمان ها متناسب با شرایط آبی کشور نبوده است.
وی گفت: در دنیا از دهه 70 میلادی موضوعی با عنوان ساختمان های سبز و نیز ساختمان های پایدار مطرح شد که یکی از مسائل مورد نظر برای این ساختمان ها موضوع آب و نحوه کاهش مصرف آب در ساختمان ها بود.
روانشادنیا با بیان اینکه نحوه بازیافت آب های خاکستری (آب های بازیافت شده) و استفاده چند باره از آنها از دیگر مسائل مدنظر برای مدیریت مصرف آب است اظهارداشت: در حوزه ساختمان پایدار برای صرفه جویی در مصرف آب یکی از راهکارها وجود مخزن بزرگ در بالای ساختمان ها به منظور جمع آوری آب باران و استفاده از آن در مصارف غیرآشامیدنی و آبیاری است.
وی با تاکید بر اینکه در کنار کاهش مصرف انرژی در ساختمان های پایدار، نحوه مصرف آب از دیگر مسایلی است که مورد بحث قرار دارد افزود: ٢٧ میلیون واحد در حال بهره برداری در کشور وجود دارد که موضوع کاهش مصرف آب برای ساختمان های در حال بهره برداری می تواند کمک بزرگی به بهبود وضعیت مصرف آب کشور کند.
عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی همچنین به مصالحی که باید در ساخت و سازها مورد استفاده قرار گیرد اشاره و خاطرنشان کرد: میزان مصرف آب در مصالح ساختمانی بسته به نوع مصالح متفاوت است.
وی توضیح داد: در دنیا در طراحی ساختمان ها به مصالحی که مورد استفاده قرار می گیرد بسیار دقت می شود و ابتدا به میزان مصرف آب در فرآیند زنجیره تامین آن توجه سپس در انتها آن را بهینه می کنند تا دفعات آینده به سراغ مصالحی بروند که نیازمند مصرف کمتر آب است.
روانشادنیا اظهارداشت: وزارت نیرو به عنوان متولی بخش آب و انرژی باید تمرکز جدی خود را روی اصلاح الگوی مصرف آب از طریق ترویج ساختمان های پایدار با تاکید بر موضوع آب و انرژی بگذارد.

وی در پاسخ به پرسش  مبنی بر اینکه بهتر است در ساخت و سازها با هدف کاهش مصرف آب از چه مصالحی استفاده شود گفت: سبک شدن ساختمان و مصرف کمتر مصالح با استفاده از فناوری های جدید از جمله عواملی است که می تواند در فرآیند ساخت و ساز ضمن استفاده کمتر از مواد اولیه، انرژی و آب کمتری هم مورد استفاده قرار گیرد.
عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی تعریف استانداردهای ملی و الزامی کردن اجرای آن در حوزه طراحی و ساخت و ساز در کشور را اشتباه بسیار بزرگی می داند که طی چند دهه اخیر شاهد آن بوده ایم.

وی تاکید کرد: در طول تاریخ ایران ساخت و ساز در ایران با توجه به اقلیم هر منطقه صورت می گرفته، میزان مصرف انرژی، آب و مواد اولیه متناسب با شرایط بومی آن منطقه بوده اما در سال های اخیر تحقیقات زیادی در زمینه مصالح مورد استفاده برای ساخت بومی صورت نگرفته است.
این کارشناس موضوع تفکیک آب شرب از آب خام را به عنوان راهکارهای مورد استفاده در اکثر کشورهای دنیا اعلام و بیان کرد: فرآیند تولید آب در کشور باید مورد بازنگری قرار گیرد و چاره ای نداریم جز آنکه به سمت بازیافت آب خاکستری و استفاده چند باره از آب پیش برویم.

محمدرضا رضایی رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی نیز به روش هایی که می توان در حوزه ساخت و ساز به منظور کاهش میزان مصرف آب در دستور کار قرار داد اشاره و بیان کرد: باید کنترل و نظارت لازم بر میزان مصرف آب در ساخت و سازها انجام گیرد و تاکنون شاهد چنین نظارتی نبوده ایم.
وی  با تاکید بر اینکه دولت باید صرفه جویی و اصلاح الگوی مصرف را از خود شروع کند اظهارداشت: از آنجا که آب در کشور کالای بسیار ارزانی محسوب می شود بهره وری مناسبی از آن نداریم و نسل های آینده را به علت نداشتن برنامه ریزی مناسب از منابع آبی محروم می کنیم.
رئیس کمیسیون عمران مجلس با تاکید بر اینکه ساخت و ساز باید صنعتی و متناسب با فناوری های روز باشد گفت: هنوز ساخت و ساز در ایران به سبک قدیمی و سنتی در حال انجام است.
وی با اشاره به اهمیت معماری در ساخت و سازها و نیز مصرف آب بیان کرد: در سال های گذشته بین ساخت و سازها و اقلیم کشور فاصله ایجاد شده است.
رضایی با تشریح تفاوت های ساخت و سازها با گذشته گفت: اکنون ساختمان ها به صورت بتنی و با حجم زیادی از مصالح ساختمانی ساخته می شوند که کاهش مقاومت ها سازه، افزایش آسیب پذیری ساختمان و نیز مصرف بالای انرژی و آب را به دنبال داشته است.

رئیس کمیسیون عمران مجلس نیز به تفکیک آب شرب و آب مورد نیاز برای ساخت و ساز در اکثر کشورهای دنیا اشاره و بیان کرد: با وجود هزینه های زیادی که برای تامین آب شرب پرداخت می شود آن آب برای مصارف غیرضروری مانند شست و شو، آبیاری و نیز ساخت و ساز هم مورد استفاده قرار می گیرد.
رضایی به طرح موضوع تفکیک آب در مجلس اشاره و خاطرنشان کرد: بارها در مجلس مذاکراتی در این زمینه انجام شد اما اراده ای برای اجرای آن وجود ندارد.

فرج الله رجبی رئیس سازمان نظام مهندسی کشور نیز  به تمهیداتی که باید در حوزه ساخت و ساز کشور به منظور کاهش مصرف آب اندیشیده شود اشاره و بیان کرد: در طراحی ساختمان ها باید به طور حتم جنبه های معماری و نیز بهینه سازی مصرف انرژی بویژه استفاده از انرژی خورشیدی مورد توجه قرار گیرد.
وی مدعی است که در این زمینه در نظام مهندسی حساسیت وجود دارد و می گوید که اخیرا سازمان نظام مهندسی، وزارت راه و شهرسازی و وزارت نیرو با تمرکز بسیار شدیدی به حل مشکل بحران آب و نیز کنترل مصرف آب توجه می کنند.

رجبی به نوع مصالح ساختمانی که در ساخت و سازها مورد استفاده قرار می گیرد اشاره و تاکید کرد: به دلیل سنتی بودن ساخت و ساز در کشور مصالحی که نیازمند حجم عظیمی از آب است در ساختمان سازی ها مورد استفاده قرار می گیرد که می بایست تصمیم هایی برای اصلاح نوع مصرف این مصالح اتخاذ شود.
وی البته معتقد است که ارتقای فناوری ساخت و ساز و به کارگیری مصالح با کیفیت، کم مصرف از نظر آب و پربازده در کشور مغفول مانده است.
رجبی شهرداری ها و وزارت راه و شهرسازی را به سبب داشتن امکانات لازم در این زمینه قادر به ایفای نقش موثر معرفی کرد.
این مسئول نیز به موضوع تفکیک آب اشاره و بیان کرد: برخی طرح های دولتی فاضلاب برای تفکیک آب و استفاده از پساب برای مصارف زراعی و نیز استفاده از فاضلاب خاکستری ساختمان ها به منظور نگهداری فضای سبز ارایه شده است.

جمال قدوسی کارشناس محیط زیست نیز معتقد است: آب پنهان در ایران شامل دو وجه است؛ نخست بخشی از آب پنهان که طبیعی است بدین معنا که در طبیعت بخار می شود و تبخیر آن دیده نمی شود اما می توان آنها را مجدد بازیافت کرد که به آن «آب پنهان زمین زاد» نیز می گویند.
وی با اشاره به نوع دیگر آب پنهان که «انسان زاد» نام دارد افزود: آب پنهان انسان زاد به آب هایی تلقی می شود که بدون آنکه قابل مشاهده باشند مصرف و بیشتر تلف می شوند برای مثال آبی که در زمان ساخت و ساز برای آماده کردن سیمان مورد استفاده قرار می گیرد در حالی که باید این پرسش مدنظر قرار گیرد که آیا برای ساخت سیمان فرقی می کند که با آب شرب ساخته شود یا خیر؟

**تفکیک آب؛ آری یا خیر

گرچه بیشتر کارشناسان و نمایندگان مجلس بر تفکیک آب شرب و غیرقابل شرب تاکید و به تجربه کشورهای دیگر اشاره می کنند اما مسئولان آبفای تهران می گویند باتوجه به شرایط موجود این تفکیک منطقی نیست.

محمدرضا بختیاری مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران  معتقد است که آب تهران با کیفیت است و به هیچ عنوان جداسازی شرب و غیرشرب در تهران منطقی به نظر نمی رسد.
استدلال این مسئول آبفای استان تهران این است که حدود 70 درصد آب تهران از طریق آب های سطحی و 30 درصد دیگر از منابع زیرزمینی تامین می شود و کیفیت این آب بالاست لذا ضرورتی بر تفکیک آن وجود ندارد.

وی تاکید کرد: در کشورهای اروپایی به دلیل پایین بودن کیفیت آب اقدام به تفکیک آب کرده اند در حالی که در تهران آب بی کیفیت وجود ندارد که برای برطرف شدن مشکل آن تصمیم به تفکیک بگیریم.
علت دیگری که این مسئول آبفا به آن اشاره می کند هزینه بالای تفکیک است، بختیاری گفت: برخی اعلام می کنند دلیل وارد نکردن آب خام به کشور چیست؟ در این زمینه باید گفت که این اقدام به دلیل همراه شدن با هزینه 20 هزار میلیارد تومانی توجیه اقتصادی ندارد و جداسازی آب شرب از آب خام هم مقرون به صرفه نیست.

وی با بیان اینکه حدود 90 درصد آب موجود در کشور صرف کشاورزی و حدود شش درصد هم به عنوان آب شرب مورد استفاده قرار می گیرد افزود: جمعیت موجود در تهران نسبت به وسعتی که دارد بسیار زیاد است بنابراین آمار ارائه شده برای تهران صدق نمی کند و حدود 35 درصد از آب موجود در تهران برای شرب استفاده می شود که این امر باعث شده صرفه جویی در مصرف آب شرب در تهران بسیار مهم تلقی شود.
بختیاری آمار شش یا هفت درصدی مصرف آب شرب را مربوط به شهرستان ها اعلام کرد.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران همچنین موضوع هدررفت آب را مهم خواند و گفت: در هفت سال گذشته میزان هدررفت آب در تهران با کاهش هفت درصدی همراه بوده و از 30 درصد به 23 درصد رسیده است.
بختیاری میزان هدررفت واقعی شبکه آبی تهران را حدود 11 درصد اعلام و خاطرنشان کرد: میزان 23 درصدی که به عنوان میزان هدررفت آب اعلام شده تنها مختص به هدررفت آب نیست بلکه بخشی از آن مربوط به استفاده غیرمجاز و بخشی دیگر خطای کنتور است.
وی ادامه داد: هر یک درصد از میزان هدررفت آب در تهران معادل 400 میلیارد تومان برای شرکت آب و فاضلاب هزینه دارد.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران به میزان مصرف آب تهران در حوزه ساخت و ساز نیز اشاره و تاکید کرد: حدود 20 میلیون مترمکعب از آب تهران صرف فعالیت ساختمان سازی می شود.
وی گفت: به دنبال افزایش هزینه استفاده از آب در ساخت و سازها هستیم و اخیرا عمده آب مورد استفاده برای ساخت و ساز از طریق تانکر تامین می شود.
بختیاری توضیح داد: برای تامین آب ساخت و سازها به ازای هر مترمکعب حدود پنج هزار تومان دریافت می کنیم تا از این طریق دست اندرکاران حاضر در این حوزه کمتر تمایل به استفاده از آب شرب داشته باشند.

**کشاورزی و آب پنهان

بالای 90 درصد مصرف آب کشور را بخش کشاورزی می بلعد؛ در حالی که میزان بهره وری و تولید محصولات کشاورزی متناسب با این سهم نیست.

بارها شنیده ایم که کشت هندوانه، طالبی یا دیگر محصولات با نیاز بالای آبی سبب می شود تنها آب، سرمایه اصلی و نیاز حیاتی کشور را به این بهانه هدر دهیم و سودآوری منطقی و معقول ما نه تنها مثبت نباشد بلکه منفی هم باشد.

شاهرخ رمضان نژاد کارشناس ارشد توسعه کشاورزی  به تجارت آب به مفهوم آب مجازی که باید به صورت هوشمند در حوزه کشاورزی در دستور کار قرار گیرد اشاره و بیان کرد: میزان آب بری محصولات در حوزه کشاورزی متفاوت است.
وی ادامه داد: تا جایی که ممکن است باید محصولاتی را که تولید آنها نیازمند میزان آب بیشتری است در کشور از طریق واردات تامین کنیم و تنها محصولات کم آب بر در داخل تولید شوند.

این کارشناس با بیان اینکه به دنبال متناسب کردن کشت محصولات با اقلیم منطقه هستیم افزود: اکنون اصلی ترین سیاست ما هدایت محصول آب بر مانند برنج به سمت استان های گیلان و مازندران و نیز جایگزینی برخی محصولات در دیگر بخش ها است.
رمضان نژاد از جمله دیگر موارد مهم را آبیاری به شیوه های نوین اعلام و خاطرنشان کرد: انتقال زمان کشت نیز به منظورکنترل مصرف آب می تواند موثر باشد.
وی توضیح داد: بخشی از زراعت در فصل تابستان و بهار را به دلیل میزان بالای تبخیر باید به فصل پاییز منتقل کنیم زیرا کشت هایی که در فصل پاییز صورت می گیرد با آب باران به مرحله تولید خواهند رسید.

این کارشناس همچنین انتقال مکان کشت را دیگر راهکار برشمرد و گفت: برخی محصولات کشاورزی مانند سبزی و صیفی به جای آنکه در فضای باز کشت شوند باید به بستر گلخانه ای انتقال یابند زیرا مصرف 10 واحد آب برای هر محصول در بستر گلخانه به یک واحد کاهش پیدا می کند.
وی همچنین تغییر شیوه کشت را دیگر راهکار سازگاری با مشکلات کم آبی خواند و تاکید کرد: تا چند وقت پیش بخش عمده زراعت و کشت از طریق بذر انجام می شد اما اکنون به دلیل کم آبی بذرکاری به نشاکاری تغییر یافته که در این مورد هم باید زمینه تبدیل ماشین آلات بذرکاری به نشاکاری فراهم شود.
رمضان نژاد اظهارداشت: اقدام دیگر استفاده از رقم های زودرس یا میان رس است که اگر رشد آنها از ١٠٠ روز به ٨٠ روز تبدیل شود باعث کاهش میزان مصرف آب می شود.

اسماعیل کهرم بوم شناس و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور در امور محیط طبیعی نیز  معتقد است: آب کشور در حال حرام شدن به پای محصولاتی است که با ضرر به فروش می رسند اما کسی این را نمی بیند.
وی تاکید کرد: باید هرچه زودتر تصمیم هایی مبنی بر توقف تولید این دسته از محصولات و برنامه ریزی برای تولید محصولاتی که نیازمند آب کمتری هستند اتخاذ شود.
کهرم می گوید که در سال های گذشته در برخی مناطق مثل زاینده رود در اصفهان آب موجود صرف تولید هندوانه و خربزه شد در حالی که اگر میزان مصرف آب برای تولید این دو محصول مورد بررسی قرار گیرد به این نتیجه خواهیم رسید که تولید آنها به هیچ عنوان به صرفه نیست و بهتر است هرچه زودتر از چرخه تولید خارج شوند.
وی همچنین منع فعالیت کارخانه های ذوب آهن و پتروشیمی که نیاز بالای آبی دارند را مورد تاکید قرار داد و گفت: باید به حال وضعیت آب کنونی کشور گریست.
کهرم افزود: برداشت های آب طی سال های گذشته از سفره های زیرزمینی سبب شده به زعم صاحبنظران میزان تراز آب زیرزمینی در کشور منفی شود.
وی تاکید کرد: برخی شیوه های آبیاری هنوز مربوط به زمان هخامنشیان است درحالی که در دنیا برای مصرف کمتر آب و تولید بیشتر محصولات، روش های آبیاری قطره ای و بارانی گسترش پیدا کرده است.


**آب پنهان و فضای سبز

بخش مهمی که خبرنگار  هرچه تلاش کرد آماری از آن به دست آورد موفق نشد، هدرروی آب پنهان در فضای سبز و هنگام آبیاری درختان و فضای سبز مناطق مختلف بویژه شهرهاست.
برآوردها نشان می دهد که این بخش از جمله مهمترین موارد در موضوع مدیریت مصرف آب است به حدی که چندی پیش شهرداری تهران دوباره بخشنامه چندسال قبل خود را به منظور منع چمن کاری و نیز مدیریت ساعت کار آبیاری درختان و چمن ها به بخش های تابعه ارسال کرد.

کارشناسان می گویند: پرهیز از کاشت چمن و نیز گونه های درختی با مصرف بالای آبی ازجمله توصیه های جدی است که برای شهر تهران باید مدنظر قرارگیرد اما باوجود آنکه بخشنامه های منع چمن کاری یا آبیاری تنها در ساعات شب را توصیه کرده اند اما در عمل آنچه مشاهده شده و ماحصل آن نمایان است، چیز دیگری را خلاف اجرای این چنین بخشنامه ها نشان می دهد.

می گویند زمانی که تهران در گذشته، آب زیاد داشته کاشت چنار نیز در تهران انجام شده و به چنارستان نیز شهرت داشته است؛ اما این گونه درختی، مصرف بالای آبی دارد و باید از ادامه کاشت آن جلوگیری شود.
البته کارشناسان، خیابان ولی عصر(عج) پایتخت را در این زمینه مستثنی می خوانند و می گویند هویت این خیابان به چنارهایش است و به همین علت وقتی طی چند سال گذشته برخی چنارهای آن خشک شد، مسئولان شهری بدرستی، چنارهای چندین ساله را جایگزین آنها کردند تا هویت آن که جنبه میراثی هم پیدا کرده حفظ شود.
اما انواع گونه های بید، توت و صنوبر هم از جمله دیگر گونه های درختی هستند که کارشناسان می گویند مصرف بالای آبی دارند و نباید در اقلیم کنونی تهران کاشته شود ولی طی چند سال گذشته کاشت آنها در نقاط مختلف تهران مشاهده شده است.

همچنین کارشناسان می گویند کاشت گونه های گیاهی که لابه لای چمن ها انجام می شود مصرف بالای آبی دارند و نباید کاشته شوند؛ برخی کارشناسان کاشت علف هرز را در جای جای تهران پیشنهاد می کنند.

صرفنظر از گونه های گیاهی و درختی که کاشت آنها در تهران توصیه نمی شود تامین آب فضای سبز این کلانشهر نیز خود مساله است که علی محمد مختاری مدیرعامل سازمان بوستان ها و فضای سبز شهرداری تهران می گوید: فضای سبز پایتخت اینک از نظر تامین آب برای آبیاری با بحران مواجه نیست با این حال جلو چمن کاری گرفته شده است.
وی  افزود: آب مورد نیاز آبیاری فضای سبز از طریق چاه، چشمه، قنات، جریانات سطحی و آب های حاصل از تصفیه فاضلاب ها تأمین می شود.
به گفته وی روش های صرفه جویی در مصرف آب و نیز استفاده از گونه های بومی و مقاوم به خشکی با نیاز کم آبی در دستور شهرداری قرار دارد.
مختاری گفت: توسعه سطح چمن کاری منع و کاهش سطح موجود نیز در دستور کار قرار گرفته است.

این مسئول شهرداری تهران ارسال فهرست گیاهان مقاوم به کم آبی و سازگار با شرایط آب و هوایی تهران (آلودگی، خشکی، دمای بالا و ...) و نظارت مستقیم به منظور انتخاب این گونه های گیاهی، تاکید بر کاشت گونه های بومی و خودداری از کاشت چمن را از جمله اقدامات در دست انجام یا انجام شده در این نهاد خواند.
به گفته وی همچنین افزایش بهره وری آب آبیاری فضای سبز با تغییر روش های دستی و سنتی به روش های مکانیزه و نوین آبیاری تحت فشار، استفاده از روش کم آبیاری کردن بوسیله آبیاری قطره ای و توجه ویژه به مبحث بازچرخانی آب خام و استفاده از پساب ها ، آب های سطحی و روان آب ها برای آبیاری فضای سبز درون شهری و برون شهری ازدیگر اقدامات بوده است.

مختاری در پاسخ به اینکه چه گونه های گیاهی متناسب با اقلیم تهران است گفت: گونه هایی مثل بادامک ، داغداغان ، زبان گنجشک ، زیتون تلخ ، بلوط دائم سبز و خزان شونده، زیتون ، زالزالک ، زرشک ، سماق ، ابریشم مصری ، ارغوان ایرانی، خرمندی ، نارون نرک و تنگرس براساس نظرات کارشناسان دانشگاهی ازجمله گونه های مناسب با اقلیم تهران بیان شده اند و برای کاشت در جنگل کاری و فضاهای سبز تهران استفاده می شود.

وی همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا حذف چمن کاری موجب کاهش فضای سبز شهر نخواهد شد گفت: کاهش سطح چمن کاری ها به معنی کاهش سطح فضاهای سبز نیست؛ همزمان با ممنوعیت کاشت چمن دستورالعمل هایی صادر و به مناطق ابلاغ شده تا به جای چمن کاری ها از دیگر گیاهان مناسب و مقاوم و کم نیاز به آب به عنوان گیاهان جایگزین چمن استفاده شود.
به گفته مختاری، یکی دیگر از روش های مورد استفاده رعایت اصول منظرسازی خشک بوم است که با بهره گیری از این روش به جای استفاده از چمن، در منظرسازی های فضای سبز از دیگر سبک های طراحی و ترکیب سایر قابلیت های گیاهی استفاده می شود.

اسماعیل کهرم مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز  تصمیم شهرداری در منع کاشت چمن را درست خواند و گفت: درختانی مثل عرعر از جمله گیاهانی محسوب می شود که نیاز بالای آبی ندارد و قادر به حفظ خاک و نیز پاکسازی هوا از آلودگی است.
وی با بیان اینکه در کنار کاشت درخت عرعر می بایست فکری هم در زمینه کاشت علف هرز صورت گیرد توضیح داد: برای ایجاد فضای سبز در کشور لازم است علف هرز که تلفیق هوا و حفظ خاک را با خود به همراه دارد کاشته شود.
مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست افزود: علف هرز 10 برابر یک درخت رشد می کند.

**تولید آب برای آسمان

جمال قدوسی کارشناس محیط زیست و آلودگی آب نیز  موضوع تبخیر آب را جدی خواند و گفت: به منظور جلوگیری از هدرروی آب پنهان بویژه در حوزه فضای سبز ابتدا باید برای تغذیه گیاه از آب درون خاک اقدامی به منظور تبخیر کمتر رطوبت خاک و نیز ماندگاری بیشتر آب درون خاک صورت گیرد.
وی با بیان اینکه میزان بارندگی ایران در سال به طور متوسط 420 میلیارد مترمکعب برآورد شده که 60 درصد آن تبخیر می شود افزود: ایران مانند دریایی شده که در حال تولید آب برای آسمان است که برای آن باید چاره اندیشی کرد.

**نتیجه و هشدار

نیم نگاهی به برخی کشورهای همسایه که اقلیم خشک دارند نشان می دهد آنها سال هاست ضرورت توجه به مصرف آب و حفظ منابع آبی را درک کرده اند و ضمن منع کشت بسیاری از محصولات پرمصرف آبی، راهکارهای برون رفت از مشکل کم آبی را در قالب مدیریت مصرف به شکل عملیاتی در دستور کار قرار داده اند.
درحالی که در کشورمان با وجود آنکه چند سالی است کارشناسان و مسئولان خوب هشدار و شعار می دهند اما در عمل چندان طرح ها، قوانین و الزام هایی که زمینه هدرروی آب را سد کند مشاهده نمی شود و معلوم نیست چه سرانجامی در انتظار آینده منابع آبی این سرزمین خواهد بود.