به گزارش ایران اکونومیست، خاک به عنوان بستر اصلی رویش های گیاهی، یکی از با ارزش ترین ثروت های ملی است که بیش از 95 درصد مواد غذایی جهان از بستر آن تولید می شود. استفاده بی رویه از خاک و تلاش برای تامین مواد غذایی بیشتر در یک سده گذشته، موجب شده تا فرسایش خاک به یکی از مسایل زیست محیطی در فرایند کشاورزی تبدیل و سازمان ملل روز پنجم دسامبر(14 آذرماه) را روز جهانی خاک اعلام کند.
همچنین براساس آمارهای اعلام شده از سوی سازمان خوار و بار جهانی سالانه بیش از 75 میلیارد تن خاک حاصل خیز جهان در معرض فرسایش قرار می گیرد که این میزان در مناطق مختلف جهان به نسبت اقلیم متفاوت است.
طبق برآوردهای «فورنیه» کارشناس فرانسوی، از مناطق آبخیز و آبگیر کره زمین، در هر سال به طور متوسط نزدیک ۷۶ میلیارد تن خاک بر اثر فرسایش از دست می رود. به گواه وی متوسط فرسایش خاک در اروپا ۸4 تن در هکتار و در آفریقا 15.7 تن خاک است.
ایران از جمله کشورهایی است که به خاطر اقلیم خشک و نیمه خشک آن به شدت در معرض فرسایش خاک قرار گرفته است. براساس برخی آمارها نرخ فرسایش خاک در ایران 20 برابر بیشتر از متوسط جهانی است.اگر نرخ تخمینی فرسایش هر تن خاک 28 دلار در نظر گرفته شود، هزینه‌های فرسایش خاک بین 56 میلیارد تا 112 میلیارد دلار است؛ این رقم بیشتر از درآمد نفتی ایران در سال 2014 (53.6) می باشد.
«محمد اسماعیل اسدی» پژوهشگر حوزه تحقیقات فنی و مهندسی بخش کشاورزی در گفت وگو با پژوهشگر گروه تحلیل ، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا به بررسی نقش خاک و دلایل فرسایش آن در ایران پرداخت.
** اسدی: تجدیدپذیری خاک سخت است
اسدی می گوید : در اهمیت خاک باید گفت که در تمام ادیان و باورها از خاک به عنوان بستر حیات یاد شده و در قرآن کریم نیز چندین مورد به آن اشاره شده است. همچنین 95 درصد از مواد مهم غذایی مورد نیاز بشر ز در بستر خاک تولید می شود.
در شرایط کنونی شاید مساله کم آبی و بحران آب مورد توجه بسیاری از کارشناسان قرار گرفته باشد اما باید گفت نگرانی از فرسایش خاک مهمتر از بحران آبی است. زیرا آب در چرخه حیات زیستی می تواند تجدید پذیر باشد اما تجدید پذیری خاک نسبت به آب سخت تر است. دانشمندان مدعی اند برای ترمیم یک سانتیمتر خاک نیاز به 800 سال زمان است.
با این وجود براساس آمارهای اعلام شده از سوی سازمان خوار وبار جهانی «فائو» بیش از یک سوم خاک های دنیا به خاطر استفاده بی رویه از بین رفته و فرسایش خاک یک تهدید جدی به شمار می آید. در ایران نیز آمارهای رسمی و غیر رسمی از فرسایش خاک حکایت دارد که بیشتر به خاطر مدیریت نادرست و کشت خودسر کشاورزان به وجود آمده است.
افزون بر این یکی دیگر از مهمترین تهدیدهای خاک در ایران بحث کاهش ماده آلی غذایی است.
وی می افزاید : طبق آزمایشی که بر روی خاک استان های مختلف انجام شده میزان ماده آلی در 63 درصد خاک کشور کمتر از یک است در حالی که حداقل این ماده 1.5 و حداکثر ان باید در خاک 5 باشد.
شخم نامناسب یکی از دلایل کاهش ماده آلی در خاک است زیرا ماده آلی که شاکله آن از کربن تشکیل شده پس از شخم با هوا ترکیب شده به دی اکسید کربن تبدیل و به صورت گازهای گلخانه ای در فضا قرار می گیرد.
کشت نادرست و شخم موازی با شیب یکی دیگر از دلایل فرسایش خاک در کشور است. در این شیوه از گاو آهن برگردان دار استفاده شده که باز شدن مسیر جریان آب را به همراه خواهد داشت و در زمان باران و سیل میزان فراوانی از خاک از بین می رود.
همچنین در برخی مواقع پس از شخم کشاورز برای صاف شدن سطح زمین اقداماتی مانند خرد کردن خاک، دیس زدن و ماله کشی انجام می دهد که به موجب فرسایش خاک می شود. این روش آسیب فراوانی به دنبال خواهد داشت زیرا نرم شدن خاک موجب می شود باد میزان زیادی از آن را نابود کند.
ایراد دیگر کشاورزی سنتی تلف شدن جانداران ذره بینی است که خاک را فرآوری می کنند. زمانی که کشاورز بقایا کاه و کُلش را آتش می زند این جانداران از بین می روند و خاک ابزاری فرآوری خود که همان موجودات ذره بینی هستند از دست خواهد داد.
برای سالم نگه داشتن خاک لازم است به عنوان یک موجود زنده در نظر گرفته شود . اگر شیوه برخورد با خاک با رویه کنونی ادامه پیدا کند به یقین آسیب های فراوانی پیش رو خواهیم داشت که یکی از این آسیب ها کاهش ماده آلی خاک است که در 63 درصد از خاک های ایران از حد مجاز پایین تر رفته است.
از دیگر راهکارهای حفظ خاک، بالا رفتن میزان آگاهی کشاورزان در زمینه اهمیت خاک در بخش تامین مواد غدایی است. در این زمینه کشاورز باید متوجه باشد که تحت هر شرایطی نمی شود از زمین برداشت کرد. کشاورزان باید در عمل به این باور برسد که خاک بستر حیات است.
دیگر راهکار برای حفظ خاک در دستور کار قرار گرفتن لایحه بهره برداری از خاک است که سالیان متمادی در مجلس شورای اسلامی به فراموشی سپرده شده است. این لایحه هم اکنون با هماهنگی مراکز تحقیقات خاک، حفاظت خاک و آبخیزداری، انجمن علوم خاک، دفتر محیط زیست و توسعه پایدار وزارت جهاد کشاورزی، دفتر علوم خاک دانشکده کشاورزی دانشگاه کرج و همکاری جمعی از استادان دانشگاه با بیش از ۸۰۰نفر و صدها ساعت کار تحقیقاتی و کارشناسی ، تدوین شده است
با تصویب و قانونمند شدن لایحه خاک در قالب برنامه‌های توسعه می‌توان به دستورالعمل و آیین نامه‌هایی برای حفاظت، اصلاح و حاصلخیزی خاک دست یافت که در جهت ارتقای بهره برداری از این اراضی موثر است .
در پایان باید گفت نظر به اهمیت خاک به عنوان اصلی ترین منبع تامین غذا بکار گیری برنامه های مختلف برای حفظ این منبع لازم و ضروری است.
اسدی عنوان کرد : هر چند که این برنامه ها می توانند کشاورزی سنتی و شیوه کشت خودسر را به سمت کشاورزی پایدار و صنعتی سوق دهند اما نباید فراموش کرد که تغییر الگوی کشت در بین کسانی که اشتغال انان بر پایه کشاورزی است کار سخت و زمانبری می باشد.
با تغییر الگوی کشت می شود در دراز مدت با حفظ خاک و محیط زیست بیش از شرایط کنونی امکان ادامه فعالیت های کشاورزی را فراهم کرد و مخاطرات ناشی از نابودی محیط زیست و آلودگی مواد غذایی به مواد غیر طبیعی را کاهش داد.
