مهندسی‌ژنتیک مانعی برای کاهش تنوع زیستی

به گزارش ایران اکونومیست؛ کمک‌های مهندسی‌ژنتیک به حل بحران‌های محیط‌زیستی از جمله موضوعاتی است که بیش از پیش در محافل خبری مطرح می‌شود و این مباحث موافقان و مخالفان خود را دارد؛ موافقان از نقش این فناوری در مقاومت به آفات و کاهش مصرف آب می‌گویند اما مخالفان اعتقاد دارند که این فناوری می‌تواند تنوع زیستی را دچار بهم ریختگی کند.
در این رابطه «محمود تولایی»، رییس انجمن ژنتیک ایران ، عضو هیات علمی دانشگاه بقیه الله و رییس سابق بسیج جامعه پزشکی  به بررسی ابعاد این موضوع پرداخته است.
وی درباره اینکه به تازگی بحث‌های مربوط به تراریخته با بحث‌های محیط زیستی مطرح شده و تصوری که در کشور درباره مهندسی ژنتیک و تراریخته وجود دارد، چقدر با اصول علمی این حوزه مطابقت دارد، گفت: محصولات تراریخته با هدف بهبود صفات یا حذف صفات نامطلوب مانند بهبود کیفیت غذایی، مقاومت به آفات و بیماری‌ها و یا افزایش کمیت محصول از طریق روش‌های پیشرفته علمی مهندسی ژنتیک تولید شده اند.
تولایی ادامه داد: بیش از هزار مطالعه معتبر علمی و نظرات کارشناسی مراجع بین‌المللی و ملی حوزه سلامت در کشورهای مختلف سلامت این محصولات را تایید کرده که صدور مجوزهای مصرف این محصولات در تمامی کشورهای پیشرفته و سایر کشورها مؤید این امر است.

** تلاش جریان های رسانه ای برای تشویش اذهان عمومی
وی اظهار داشت: متاسفانه جریان‌هایی در سطح رسانه‌ها و سازمان های مردم نهاد(سمن ها) در جهان برای ایجاد محدودیت یا محرومیت کشورها از فناوری‌های نو وجود دارد که یکی از مهمترین حوزه‌های فعالیت آنها مهندسی ژنتیک است.
تولایی اضافه کرد: جامعه علمی همواره در پی روشنگری بوده و هست اما مشاهده می شود که جریانات غیر علمی با اهدافی که مغایر با رشد و اعتلای جایگاه ایران اسلامی هستند سعی در تشویش اذهان عمومی دارند.
به عقیده تولایی، بسیاری از ادعاهایی که علیه این فناوری مطرح می‌شود مستند به هیچ مطالعه علمی نیست و تنها در رسانه‌ها مطرح شده به طور مثال برای ترساندن مردم تصویر گاو بدهیبتی را که یک نوع بیماری ژنتیکی دارد به اسم گاو تراریخته منتشر می‌کنند و اقسام بیماری‌ها را به مصرف این محصولات نسبت می‌دهند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: این هجمه ها در حالیست که صدها میلیون تن از این محصولات طی 20 سال گذشته در جهان مصرف شده و هیچگونه عوارضی نداشته است و همه مراجع ملی و بین‌المللی متولی سلامت که به طور مستمر برمصرف آن نظارت و کنترل داشته‌اند این امر را تایید کرده‌اند.
وی می گوید: حقیقت این است که افکار عمومی در جهان تحت کنترل رسانه‌ها و رسانه‌ها تحت کنترل سرمایه‌داران است بنابراین باید درباره مسائل مهمی چون مهندسی ژنتیک که با پیشرفت کشورها در این حوزه دشمنی‌هایی وجود دارد منابع علمی را بشناسیم، اگر در این حوزه از سطح برخی جریان‌های ضد فناوری و رسانه عبور کنیم و به مطالعات معتبر علمی و گزارش‌های مراجع متولی سلامت مراجع کنیم هیچ تردیدی در سلامت این فناوری نداریم.

**محصولات تراریخته سالم از اصلاح گیاهان با تشعشع هسته ای است
رییس انجمن ژنتیک ایران گفت: به طور حتم محصولات تراریخته و مهندسی ژنتیک بسیار دقیق تر از سایر روش‌های اصلاح گیاهان مانند روش تشعشع هسته‌ای است در حالی که در دیگر روش‌ها از سوی جریانات مدعی نه ارزیابی خاصی و نه نگرانی خاصی وجود ندارد.
تولایی افزود: در حالی که برخی جریانات با ترسناک جلوه دادن مهندسی ژنتیک، تصویری غیر علمی و کاذب از این فناوری را به مردم ارائه می کنند.

** کشت محصولات تراریخته در 185 میلیون هکتار
وی درباره اینکه مهندسی ژنتیک و تراریخته چه کمکی می‌تواند به حفاظت از محیط زیست کشور داشته باشد گفت: با گذشت بیش از 20 سال از تجاری سازی این محصولات، امروز در 185 میلیون هکتار از زمین های کشاورزی جهان محصولات تراریخته کشت می شوند همانطور که اشاره شد این محصولات با هدف بهبود صفات تولید شده اند و در ارتقای سطح سلامت انسان و محیط زیست موثرند.
تولایی تصریح کرد: نسل اول محصولات تراریخته با هدف مقاومت به آفات و علف کش تولید شدند که این امر باعث شد برای مبارزه با آفات نیازی به استفاده از سموم نباشد و در کنار آن تولید محصولات مقاوم به علف کش ها هم باعث کاهش قابل ملاحظه مصرف سموم پر خطر و جایگزینی آنها با سموم کم خطر و بطور کلی موجب کاهش مصرف سم شد.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: طی 20 سال گذشته که از ورود محصولات تراریخته به بازار می‌گذرد، 620 میلیون کیلوگرم از مقدار ماده موثره سموم پرخطری که مصرف می شده کاسته شده است و باید توجه داشت که این رقم فقط به مقدار ماده موثره اشاره دارد اما کاهش مقدار مصرف کل سم خیلی بیشتر است.
تولادیی اضافه کرد: تصور کنید این حجم کاهش مصرف سم یا جایگزینی سموم پرخطر با سموم کم خطر تا چه حد خاک، هوا و آب‌های زیر زمینی ما را که ارزشمندترین منابع ضروری حیات در زیست‌کره هستند را از آلودگی نجات داده و این خدمت زیست‌محیطی بسیار بزرگی است که این فناوری در اختیار بشر قرار داده است.
وی ادامه داد: آخرین آمارها نشان می دهد با کشت محصولات تراریخته، بدلیل افزایش راندمان تولید، در استفاده از زمین ها صرفه جویی شده و به این ترتیب با جلوگیری از تغییر کاربری 174 میلیون هکتار از اراضی جهان به حفظ جنگل ها و جلوگیری از فرسایش خاک کمک کرده و همچنین کاهش انتشار گاز دی اکسید کربن از طریق کاهش عملیات خاک ورزی، حذف سم‌پاشی غیر ضروری و غیره هم از دیگر فوایدی است که کشت این محصولات برای محیط زیست به ارمغان آورده است.
وی افزود: به طوری که در طی یک سال باعث کاهش انتشار گاز دی اکسید کربن به مقدار 26.7 میلیارد کیلوگرم معادل خروج 12میلیون خودور از جاده ها در مدت مذکور شده است که تمام این موارد باعث شده فناوری تراریخته از نظر کمک به حفاظت از محیط زیست منحصر به فرد باشد و به طور تقریبی هیچ فناوری نبوده که استفاده از آن چنین مزایایی را به طور همزمان برای محیط زیست داشته باشد.

** کاهش مصرف سم و گازهای گلخانه ای دستاورد مهندسی ژنتیک
رئیس انجمن ژنتیک ایران درباره مطرح شدن چالش تنوع زیستی توسط مهندسی ژنتیک و اینکه این مسائل تا چه حد مبنای علمی دارد، گفت: کاهش قابل توجه نیاز به زمین کشاورزی، کاهش مصرف سم و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از مزایای قابل توجه این فناوری است همین سه مزیت، موجب حفظ تنوع زیستی و منابع طبیعی ما می‌شود.
تولایی اضافه کرد: وقتی اراضی بکر به زمین کشاورزی تغییر کاربری می‌یابد، آسیب‌های زیادی به لحاظ فرسایش خاک، کاهش غنای خاک و آسیب به محیط طبیعی حیات جانداران و به تبع آن تنوع زیستی وارد می‌شود؛ پس اگر به دلیل کشت این محصولات 174 میلیون هکتار از اراضی طبیعی و جنگل‌ها از فاجعه تغییر کاربری برای کشاورزی نجات یافته‌ باشند، بدیهی است کمک بزرگی به حفظ تنوع زیستی شده است.
به گفته وی، همچنین حذف یا کاهش مصرف سموم پرخطر کشاورزی نیز که جانداران هدف و غیر هدف را به شیوه‌ای کور قتل عام و محیط زندگی آنها را هم آلوده می‌کند، کمک بزرگی به تنوع زیستی است بنابراین نه تنها کشت محصولات تراریخته حیات سایر گونه‌ها را به خطر نمی‌اندازد بلکه با کاهش تغییر کاربری‌ها و کاهش مصرف سم در کشت این محصولات، موجودات غیر هدف هم از بین نمی‌روند و زیستگاه‌های طبیعی حفظ می‌شود.
وی براین باور است که برای تولید و استفاده از محصولات تراریخته ضوابطی در نظر گرفته شده و این محصولات پس از طی آزمایش های متعدد وارد سبد غذایی می‌شوند برخی ملاحظاتی که درباره آسیب‌های احتمالی مهندسی ژنتیک در ارقام زراعی مطرح می‌شود مانند احتمال بی ثباتی در نسل‌ها یا انتقال یک ژن به گیاهان وحشی همان مواردی است که در ارزیابی‌ها و استانداردهای مهندسی ژنتیک به آنها توجه شده است.
به گفته رئیس انجمن ژنتیک، بنابراین محصولات تراریخته موجود در بازار با توجه به استانداردها تولید شده‌ و مشکلی از این جهت ندارند، در حوزه سلامت هم همین طور است برای نمونه بر خلاف محصولات حاصل اصلاح نباتات یا اصلاح هسته‌ای محصول تراریخته‌ای نداریم که حساسیت زایی داشته باشد زیرا یکی از آزمون‌های مهم که این محصولات طی می‌کنند بحث نداشتن حساسیت زایی است.
وی ادامه داد: همان گونه که پیش از این گفته شد، تاکنون هیچ منبع یا مرجع معتبری زیانی را از جانب محصولات تراریخته برای انسان و محیط زیست تایید نکرده است؛ در مورد تنوع زیستی و مخاطرات آن هم چنین است یعنی اگر هم ادعایی شده باشد جامعه جهانی علمی با مستندات به آن پاسخ داده و این ادعا که محصولات تراریخته برای سلامت، محیط زیست و تنوع زیستی مخاطره ایجاد کرده اند را رد کرده است.

** از مهندسی ژنتیک برای مدیریت منابع آب در ایران استفاده کنیم
این استاد دانشگاه در خصوص این مسئله که به تازگی بحث‌هایی درباره کمک مهندسی ژنتیک و تراریخته به حفظ منابع آب و کاهش آن در کشاورزی مطرح می‌شود، گفت: همانطور که می دانید متاسفانه کشور ما از نظر منابع آبی به شدت با محدودیت روبه رو است و بخش بزرگی از کشور ما جز اقلیم گرم و خشک محسوب می شود بنابراین عمق دسترسی و بهره برداری به آب‌های زیر زمینی به قدری افزایش یافته که ادامه این روند کشور را با بحران بزرگی روبرو خواهد کرد.
وی اظهار داشت: ایران در زمره کشورهای دارای بحران شدید آبی تقسیم بندی می‌شود طبیعی است که تولید ارقام متحمل به خشکی از مهمترین اهداف پژوهشگران بخش کشاورزی باشد به طور مثال تولید ذرت متحمل به خشکی پروژه ای است که اکنون در آفریقا با موفقیت دنبال می‌شود.
تولایی اضافه کرد: در ایران هم پژوهشگران برنجی تولید کرده‌اند که با حذف کشت غرقابی می‌تواند در نیمی از آب مصرفی برای تولید برنج صرفه جویی داشته باشد و پروژه دیگری برای مهندسی ریشه برنج در دست انجام است که با عمیق کردن ریشه‌ها موجب کاهش مصرف آب می‌شود و در مورد سایر محصولات نیز پروژه‌های مشابهی در دست اجراست.
وی افزود: در صورتی که این محصولات به عرصه کشاورزی وارد شود به طور حتم بخشی از بحران آب را پوشش خواهند داد برای نمونه تلاش شده از طریق مهندسی ژنتیک گندمی ارائه شود که 450 میلی‌متر مصرف آبی گندم را به 150 میلی‌متر برساند که در صورت موفقیت این محصول در اکثر مناطق کشور با مصرف میزان کمی آب قابل کشت خواهد بود.
 مهندسی ژنتیک به مجموعه روش‌هایی گفته می‌شود که به منظور جداسازی، خالص سازی، وارد کردن و بیان یک ژن خاص در یک میزبان بکار می‌روند و در نهایت منجر به بروز یک صفت خاص یا تولید محصول مورد نظر در جاندار میزبان می‌شود.
کاربردهای مهندسی ژنتیک به طور تقریبی نامحدود به نظر می‌رسد و این علم کاربردهای زیادی در علوم پایه، تولیدات صنعتی، کشاورزی و علوم پزشکی دارد.
در زمینه علوم پایه، بررسی‌هایی مانند مکانیسم های همانند سازی دی ان ای (DNA) و بیان ژنها در پروکاریوتها، یوکاریوتها و ویروسها و همچنین چگونگی ساخته شدن و تغییرات پروتئینهای داخلی سلول و همچنین مکانیزم ایجاد سرطان از جمله کاربردهای مهندسی ژنتیک است.
در زمینه کشاورزی که بستر بسیاری از کاربردهای مهندسی ژنتیک است، تولید گیاهان مقاوم به آفات گیاهی و خشکی، تولید گیاهان پرمحصول و تولید گاوهای دارای شیر و گوشت بیشتر و در زمینه کاربردهای پزشکی تشخیص بیماریهای ارثی، تولید انسولین انسانی، تولید هورمون رشد انسان را می‌توان نام برد.
در سال‌های اخیر گسترش و توسعهٔ تکنیک‌های سنتز دی ان ای نوترکیب انقلابی را در درمان بسیاری از بیماری‌های انسانی از جمله انواع سرطان‌ها، اغلب بیماری‌های خود ایمنی نظیر دیابت و همچنین تشخیص، پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌های مادر زادی فراهم آورده‌است.
امروزه دانش و فن مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مولکولی در عرصه‌های بسیار متنوع مانند کشاورزی، تغذیه و مواد غذایی، دامپروری، شاخه‌های مختلف علوم پزشکی و صنایع دارویی، صنایع تخمیری، صنایع نظامی، انرژی، محیط زیست و بهداشت بشر، استفاده‌های بسیار ارزشمندی پیدا کرده‌است.
اهمیت بعضی از اصول علمی، در زمان کشف آنها مشخص نمی‌شود، بلکه پس از مدت زمانی که می‌گذرد ارزش آنها معلوم می‌شود به طور مثال کشف ساختمان سه بعدی DNA بوسیله جیمز واتسون و فرانسیس کریک در سال ۱۹۵۳ بود که این ساختمان به طور نسبی ساده باعث شد تا دانشمندان سیستمهای مختلف ژنتیکی را بررسی کنند.
اما مطلب به همین‌جا ختم نشد و دانشمندان مختلف سعی کردند که از این اطلاعات استفاده کنند و با دریافت یک DNA از یک موجود و تزریق ان در موجود دیگر اثرات آن ژن در موجود ثانویه بروز کند.
این علم نوین که به تدریج جای خود را در بین علوم دیگر پیدا کرد، با عناوینی چون زیست‌شناسی مولکولی، مهندسی ژنتیک و در نهایت دی ان ای نوترکیب شناخته می‌شود.