سازه کهن‌دژ زیرزمینی در غرب خراسان‌رضوی

به گزارش ایران اکونومیست؛  عمق تمدن و تاریخ در خراسان رضوی تا بدان جاست که کهن‌ترین دست افزارهای مکشوفه در این استان متعلق به 800 هزار سال پیش است. این امر گویای عمق زمانی تاریخ، فرهنگ و تمدن در سرزمین خراسان و حضور و زیست انسانهایی در قبایل و قومیتهای مختلف در این خطه است. قدمت اغلب محوطه ها در خراسان رضوی نیز از حدود شش هزار سال پیش آغاز می شود و تا دوران اسلامی را در بر می گیرد.
هم اکنون بالغ بر دو هزار و 300 محوطه ارزشمند تاریخی توسط کارشناسان در خراسان رضوی شناسایی شده که به تدریج در حال مستندسازی جهت تهیه گزارش پیشنهاد ثبت ملی برای ارائه به شورای سیاستگزاری ثبت سازمان میراث فرهنگی است.
تاکنون 334 تپه تاریخی، 136 مورد محوطه و 933 بنای تاریخی خراسان رضوی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

* سازه ای تاریخی در عمق زمین
بهمن سال 1394 در پی حفاری برای گازرسانی به روستای آزادوار شهرستان جغتای قلعه زیرزمینی در عمق 6 متری زیر کهن دژ آزادوار کشف شد. این اثر که موجب حیرت باستانشناسان و دوستداران میراث فرهنگی شد زیر بنای کهن دژ بر روی تپه ای به بلندای 15 متر پنهان بود.
در این سازه تاریخی با یک سازه پلکانی مدون و آجری روبه رو هستیم به ارتفاع 12 متر که 30 پله دارد و دارای محور پلکان مارپیچی است.
این اثر شامل یک سازه آجری است که چاه آب بوده و قلعه نشینان از این طریق به آب چاه دسترسی داشتند؛ عمق چاه 20 متر ، هشت متر بدنه و 12 متر دیواره های آجری است.
طبق نظر کارشناسان میراث فرهنگی یکی از کارکردهای دیگر این دژ تامین عبور و مرور افراد در زمانی بوده که روستا در محاصره دشمن قرار داشت. این کهن دژ مربوط به دوره غزنوی یا سلجوقی است اما تا زمانی که کاوش نشود نمی توان قدمت آن را بطور دقیق حدس زد.
این بنا سازه قول پیکری است که به عنوان یک بنای تاریخی می تواند با احیا، مرمت و بازسازی به جاذبه ای منحصربفرد برای گردشگران داخلی وخارجی بدل شود.

* فقدان ردیف اعتباری برای کهن دژ
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی  گفت: حفاظت و صیانت از آثار، بناها و محوطه های تاریخی سیاست اصلی، کلی و مورد پیگیری با جدیت است.
حسین اصغری با اشاره به ارزش تاریخی و تمدنی کهن دژ آزادوار افزود: حفاظت و صیانت از این اثر هم اکنون توسط نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی و نیز انجمنهای دوستدار میراث فرهنگی در منطقه در حال انجام است و هیچ خطری آن را تهدید نمی کند.
وی به سیاست اداره کل میراث فرهنگی در حوزه آثار و بناهای تاریخی مکشوفه اشاره و بیان کرد: پس از کشف هر اثر تاریخی اعم از بنا، سازه معماری و محوطه تاریخی ابتدا عملیات مستندسازی شامل بررسی و شناسایی دقیق اثر، ماهیت آن، دوره تاریخی، مصالح مورد استفاده و طرح آن صورت می گیرد. این روند در مورد سازه کهن دژ بطور کامل انجام شده است.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: بعد از مرحله مستندسازی، در صورت نیاز به مرمت اضطراری اجرای عملیات در مورد بنا انجام می شود. پس از مرمت اضطراری شامل اقدامات زیربنایی و فوری باید طرح آسیب شناسی بنا نیز تهیه شود که طبق آن نیازمندی بنا به مرمت، احیا و ساماندهی مشخص می شود.
وی افزود: انجام این اقدامات وابسته به اعتبارات در نظر گرفته شده برای هر بنای تاریخی به صورت مجزاست زیرا در هر سال مالی هر بنای تاریخی بر اساس اعلام نیاز ردیف اعتباری مجزا و مشخصی دارد. امسال بنای کهن دژ ردیف اعتباری ندارد و بر اساس پیگیری انجام شده، در سال آینده با تعیین اعتبار مشخص در این زمینه اقدامات مورد نیاز برای این بنا انجام می شود.
اصغری ادامه داد: وجود آثار تاریخی ارزشمند در بافت روستایی مسئولیت دهیار را به عنوان نماینده دولت برای حفاظت از آن اثر بیشتر می کند. دستیابی هر چه بیشتر به اطلاعات دقیق از کهن دژ مکشوفه در روستای آزادوار نیازمند کاوشهای باستانشناسی بیشتر و تحقیق پیرامون این اثر ارزشمند است.

* پرونده ثبت ملی در مراحل نهایی
کارشناس باستانشناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز  گفت: روستای آزادوار یکی از جمله مناطق و روستاهایی است که در طول تاریخ بسیار مهم بوده به حدی که نام آن در متون کهن نیز آمده است.
علی حسن آبادی افزود: کهن دژ قلعه حاکم نشینی است که در گذر زمان تخریب شده و هم اکنون باقیمانده های آن در ارتفاع 15 متری این قلعه به چشم می خورد. کشف سازه زیرزمینی بر اهمیت و ارزش تاریخی آن افزوده است.
وی ادامه داد: در زمان کشف این اثر اواخر سال گذشته چندین پشنهاد شامل مرمت اضطراری به منظور استحکام بخشی، ثبت ملی اضطراری و انجام کاوش بر روی این اثر به سازمان مرکزی اعلام شد.
کارشناس فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: پیشنهاد ثبت ملی اثر هم اکنون مورد قبول واقع شده و اقدامات مربوط به آن در حال انجام است. پرونده ثبت این اثر هم اکنون در دست تهیه و تکمیل است و با توجه به قرار داشتن اثر در داخل بافت روستایی و احتمال افزایش آسیبها، روند ثبت هم اکنون با اولویت و سرعت انجام می شود.
وی افزود: سازه آجری مکشوفه در عمق 6 متری قلعه کهندژ قرار دارد و بهترین راه دسترسی اثر از داخل کهن دژ است که به عنوان جاذبه مهم گردشگری و باستانی می توان با آماده سازی مورد بازدید قرار گیرد.
حسن آبادی ادامه داد: بررسیهای اخیر این سازه را متعلق به دوران سلجوقی نشان می دهد. با ثبت ملی این سازه و بنا، مرمت و استحکام بخشی آن در مرحله بعدی اولویت قرار می گیرد.
مرکز شهرستان 48 هزار نفری جغتای در فاصله 350 کیلومتری غرب مشهد واقع است.