دو علامت متضاد از بازار کار

طبق اعلام مرکز آمار، نرخ مشارکت بازار کار ایران در طول یک دهه گذشته حد نصاب جدیدی را ثبت کرده است. در بهار 96 نرخ مشارکت کل اقتصاد ایران به عدد 6/ 40 درصد رسیده است. پیش از این شاخص مذکور در تابستان 86 عدد 3/ 41درصد را ثبت کرده بود که همچنان پایین‌تر از آن مقدار قرار دارد. نرخ بیکاری نیز در بهار سال جاری به 6/ 12 درصد رسیده که روند صعودی در بازه سالانه و فصلی طی کرده است. هر چند نرخ بیکاری، افزایش 1/ 0 درصدی نسبت به فصل گذشته را نشان می‌دهد اما با توجه به افزایش 7/ 1 درصدی نرخ مشارکت در این مدت، نمی‌توان افزایش مذکور را به چرخه‌های تجاری در حوزه اقتصاد نسبت داد. طوری که از زمستان 95 تا بهار 96، در حالی که بیش از یک میلیون و 130هزار نفر به جمعیت فعال کشور اضافه شده تنها 200 هزار نفر به تعداد بیکاران افزوده شده است. در عوض تعداد شاغلان کشور در این بازه به اندازه 960 هزار نفر افزایش یافته است. تعداد شاغلان کشور در بهار امسال توانسته رکورد جدیدی را خلق کند و به 23 میلیون و 308 هزار نفر برسد. تعداد شغل ایجاد شده در بازه سالانه نسبت به بهار سال گذشته، 703 هزار نفر است. در گزارش مرکز آمار تعداد شاغلانی که بیش از حد استاندارد در طول هفته کار می‌کنند نیز در مسیر صعودی قرار دارد. تعداد این افراد در بهار 96 به 9میلیون و 500 هزار نفر رسیده که نسبت به بهار سال گذشته، 600 هزار نفر افزایش را نشان می‌دهد.

قله نرخ مشارکت

اشتغال و بیکاری از جمله موضوعات اساسی اقتصاد است که نه تنها انعکاسی از معیشت و رفاه خانوار است بلکه عدم توجه کافی به آنها ممکن است منجر به معضلات بزرگ‌تر اجتماعی شود. نرخ بیکاری و نسبت اشتغال که عمدتا از سوی مراکز رسمی آماری ارائه می‌شوند از شاخص‌های تعیین‌کننده این دو متغیر مهم اقتصادی هستند. نرخ بیکاری عبارت از نسبت جمعیت بیکار به جمعیت فعال است. منظور از جمعیت فعال تمام افراد 10 ساله و بیشتر که در هفته قبل از هفته آمارگیری یا شاغل بوده‌اند یا بیکار محسوب شده باشند. طرح آمارگیری نیروی کار از سوی مرکز آمار ایران، با هدف برآورد شاخص‌های نیروی کار به‌صورت فصلی و سالانه، در ماه میانی هر فصل اجرا می‌شود. در این طرح همچنین تغییرات شاخص‌ها در کل کشور، نقاط شهری، نقاط روستایی و تغییرات سالانه در استان‌ها با روش نمونه‌گیری چرخشی گزارش می‌شود. درگزارش فعلی از اطلاعات فایل سرشماری 1390 استفاده شده است.

بررسی نرخ مشارکت اقتصادی نشان می‌دهد این شاخص هم در بازه فصلی و هم در بازه سالانه با افزایش روبه‌رو شده است. نرخ مشارکت اقتصادی عبارت است از نسبت جمعیت فعال (شاغل و بیکار) 10 ساله و بیشتر به جمعیت در سن کار 10 ساله و بیشتر، ضرب در 100. طبق اعلام مرکز آمار نرخ مشارکت کل اقتصاد ایران، در فصل بهار 6/ 40 درصد گزارش شده است. این رقم برای نرخ مشارکت کل اقتصاد ایران در طول یک دهه گذشته یک رکورد به حساب می‌آید. بیشترین نرخ مشارکت پیش از این در تابستان 86، در عدد 3/ 41 درصد ثبت شده بود. صورت این نرخ نیز در بهار 96 به بیشترین مقدار خود رسیده است. تعداد جمعیت فعال کشور طبق گزارش مرکز آمار، 26 میلیون و 675 هزار نفر است. فصل بهار 96 نسبت به فصل گذشته، با افزایش یک میلیون و 130 هزار نفری در جمعیت فعال روبه‌رو شده است. از دید اشتغال‌زایی نیز، تعداد شاغلان در بهار 96 یک حد نصاب جدید را ثبت کرده است. این عدد در فصل اول سال جاری به 23 میلیون و 308 هزار نفر رسیده است. در بازه فصلی، نسبت به زمستان 95 نزدیک به یک میلیون نفر شاغل به اقتصاد ایران اضافه شده است. در بازه سالانه، تعداد شغل ایجاد شده نسبت به بهار 95، بیش از 703 هزار شغل در بازار کار ثبت شده است. این دو عدد رکورد محسوب نمی‌شوند، چرا که در گذشته اعداد بزرگتری ثبت شده بود.

روند فصلی نرخ بیکاری

بررسی نرخ بیکاری جمعیت 10 ساله و بیشتر حاکی از آن است که 6/ 12 درصد از جمعیت فعال کشور در فصل بهار سال جاری بیکار بوده‌اند. نرخ بیکاری از دو عامل کلی مهم تاثیر می‌پذیرد. اولین عاملی که در مخرج نرخ بیکاری قرار دارد، تغییرات جمعیت فعال کشور است. درصورتی که جمعیت فعال افزایش یابند و نسبت بیشتری از این جمعیت فعال شاغل نشوند، افزایش جمعیت فعال منجر به افزایش نرخ بیکاری خواهد شد. دومین عامل کلیدی موثر در نرخ بیکاری، فاکتور‌های اقتصادی است. تغییرات فصلی، چرخش شغلی، رکود و رونق‌های اقتصادی(چرخه‌های تجاری) از جمله مهم‌ترین عوامل اقتصادی موثر در محاسبه نرخ بیکاری هستند. برای بررسی روند نرخ بیکاری در فصول مختلف از یک جنبه به منظور لحاظ تغییرات فصلی لازم است که روند نرخ بیکاری در فصول مشابه مورد توجه قرار گیرند و از جنبه دیگر به خاطر توجه به تغییرات جمعیت و دیگر عوامل کلان اقتصادی، روند پیوسته فصلی این متغیر مورد توجه قرار گیرد. به منظور بررسی لحاظ اثر فصول بر نرخ بیکاری، بررسی‌ها نشان می‌دهد که میانگین نرخ بیکاری در 11 فصل بهار دهه گذشته حدود 5/ 11 درصد بوده است. همچنین در 11 بهار مورد بررسی بیشترین نرخ بیکاری مربوط به بهار 1389 و معادل 5/ 13 درصد بوده است. نرخ بیکاری فصلی که در بهار 1395 نسبت به فصل مشابه سال قبل از آن، 4/ 1 درصد رشد داشت، در بهار سال جاری نیز به روند صعودی خود اما با سرعت کمتر ادامه داده و با 4/ 0 درصد افزایش به 6/ 12 درصد رسیده است. البته با توجه به رشد 1/ 1 درصدی نرخ مشارکت در بازه یکساله، به نظر نمی‌آید که افزایش نرخ بیکاری در این مدت متاثر از فاکتورهای اقتصادی باشد و بیشتر منسوب به افزایش تعداد جمعیت فعال بازار کار است. به منظور بررسی لحاظ اثر روند چرخه‌های تجاری و همچنین تغییرات جمعیتی بر نرخ بیکاری، بررسی‌ها نشان می‌دهد که میانگین نرخ بیکاری فصلی در 41 فصل اخیر 6/ 11 درصد بوده است. نرخ بیکاری فصلی که از بهار 1389 وارد یک مسیر پر نوسان و تقریبا صعودی شده بود، در زمستان همین سال با ثبت 6/ 14 درصد، بیشترین نرخ را داشته است. این روند که تا بهار سال 1391 ادامه داشت، در این فصل متوقف و بعد از آن تغییر مسیر داده و با روندی تقریبا ثابت تا پاییز سال 1394 حول نقطه 5/ 10 درصد بوده است. از زمستان 1394 تا تابستان سال قبل یعنی طی سه فصل نرخ بیکاری صعود 2 درصدی را تجربه کرده و به 7/ 12 درصد رسیده است. این افزایش نرخ بیکاری را می‌توان به رکود حاصل از مهار تورم دانست که البته با کمی تعویق نشان داده شده است. با لحاظ افزایش 7/ 1 درصدی نرخ مشارکت در اولین فصل سال جاری نسبت به آخرین فصل سال گذشته و افزایش تنها 1/ 0 درصدی نرخ بیکاری در این بازه، می‌توان این تعبیر را کرد که قسمت اعظم جمعیت فعال به سوی شغل سوق داده شده است.

در حد فاصل این دو فصل، یک میلیون و 134 هزار نفر به جمعیت فعال اضافه شده، در حالی که در همین بازه تعداد200 هزار نفر به تعداد بیکاران و تعداد 965 هزار نفر به تعداد شاغلان کشور افزوده شده است. این گزارش نرخ بیکاری را به تفکیک زنان و مردان و همچنین نقاط شهری و روستایی منتشر کرده است. بر مبنای اطلاعات منتشر شده، نرخ بیکاری در فصل بهار جاری در بین زنان نسبت به مردان تقریبا دو برابر بوده است. مقدار نرخ بیکاری زنان و مردان در این فصل به ترتیب 9/ 20 و 6/ 10درصد گزارش شده است. این نرخ برای مناطق شهری و روستایی نیز به ترتیب 4/ 14 و 8/ 7 درصد گزارش شده است. نرخ بیکاری جوانان ۲۴ - ۱۵ ساله حاکی از آن است که 8/ 28 درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده‌اند. برای این گروه سنی، نرخ بیکاری در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به روستایی بیشتر است. در بازه فصلی این نرخ با رشد 7/ 0 درصدی مواجه شده است. همچنین نرخ مذکور در بازه سالانه نیز نسبت به فصل مشابه سال قبل یک درصد رشد کرده است. در بازه سنی گسترده‌تر برای جوانان، نرخ بیکاری عدد کمتری را نشان می‌دهد. از جمعیت فعال جوانان 15 تا 29 ساله، 4/ 26 درصد بیکار هستند. روند این نرخ نیز در بین زنان و مردان و در بین روستا و شهر مانند رده سنی اول است. اما رشد این شاخص در بازه فصلی و سالانه نسبت به رده سنی اول، بیشتر است. به‌طوری که نسبت به فصل مشابه سال قبل، 5/ 1 درصد رشد و نسبت به فصل قبل 9/ 0 درصد رشد را ثبت کرده است.

شاخص کار شایسته در وضعیت قرمز

از دید ساعات‌کار نیز داده‌های مرکز آمار حاکی از این است که همچنان حجم قابل توجهی از شاغلان کشور بیشتر از حد استاندارد کار می‌کنند. در بین شاغلان ۱۵ ساله و بیشتر 9/ 40 درصد شاغلان به‌طور معمول بیش از ۴۹ ساعت در هفته کار می‌کنند. این شاخص یکی از نماگرهای کار شایسته است. در زمستان سال گذشته، این نرخ 3/ 36 درصد ثبت شده بود. با مراجعه به تعداد شاغلان در این دو فصل می‌توان دریافت که چه تعداد از شاغلان بیش از حد مجاز کار می‌کنند و روند تعداد آنها به چه شکلی است. با توجه به تعداد شاغلان بهار 96، بیش از 9 میلیون و 533 هزار نفر در کشور بیش از حد مجاز کار می‌کنند و تعداد ساعات کاری آنها از حد مجاز فراتر است. در زمستان این رقم 8 میلیون و 111 هزار نفر بود و این یعنی افزایش یک میلیون و 400 هزار نفری در طول یک فصل. با علم به افزایش کمتر از یک میلیون نفری تعداد شاغلان در حد فاصل این دو فصل، مقدار افزایش شاغلان با ساعات کار غیراستاندارد نگران‌کننده به نظر می‌رسد.

نرخ این نوع از شاغلان در فصل مشابه سال گذشته، 5/ 39 درصد گزارش شده بود. با توجه به تعداد شاغلان بهار 95، تعداد کسانی که بیشتر از حد استاندارد در طول هفته کار می‌کنند، 8 میلیون و 928 هزار نفر به دست می‌آید. با این حساب، از بهار سال گذشته تا بهار امسال، به تعداد این دست از شاغلان 605 هزار نفر اضافه شده است. این رقم نیز با توجه به تعداد شغل ایجاد شده در بهار سال جاری نسبت به بهار 95 (766 هزار شغل) نگران‌کننده است. در بازه سالانه می‌توان این‌طور تعبیر کرد که تعداد شاغلانی که بیشتر از ساعات کار مجاز فعالیت دارند، با شیبی نزدیک به تعداد کل شاغلان در مسیر افزایشی قرار دارد.