برزویه همانگونه که در مقدمه ابن مقفع شرح داده شده به هند رفت و در زیر پوشش محصل و طالب علم در محافل خواص شرکت کرد و پس از مدتی به سبب دوستی با یکی از هندوان به کتابها دست یافت و با هراس فراوان از آن ها رو نوشت برداشت و به ایران آورد .
این کتالب در زمان خسرو پرویز پسر قباد پادشاه ساسانی توسط برزویه طبیب به زبان پهلوی ترجمه شد. پس از ورود دین اسلام به ایران و در زمان خلافت منصور خلیفه دوم عباسی ؛ ابن مقفع آن را از زبان پهلوی به عربی ترجمه کرد.
در زمان سامانیان که توجه خاصی به زبان فارسی داشتند و در دوران حکومت امیر نصر بن احمد سامانی و به فرمان وی رودکی کلیله و دمنه را به نظم در آورد؛ شوربختانه از منظومه رودکی ابیاتی کم با قی مانده است و بعد از آن هم ترجمه های بسیاری انجام شد که از آنها نیز چیزی بر جا نمانده است.
تا به عهد بهرام شاه غزنوی ؛ ابوالمعالی نصر اله منشی که منشی دیوان بود و جدا و از شیراز و خود متولد شده و نشو و نما یافته و در غزنین بود کلیله و دمنه پسر مقفع را بار دیگر به فارسی ترجمه کرد (1)
این کتاب که به نام کلیله و دمنه بهرام شاهی از آن نام برده می شود بهترین و معروفترین کلیله و دمنه به زبان فارسی است.
نام کتاب برگرفته از اسم فرضی دو شغال است به نامهای کلیله و دمنه که چند باب نخستین کتاب شامل گفتگو های میان آنهاست. بخش زیادی از کتاب برگرفته از مجموعه ای به نام پنجه تنتره است که در پنج باب فراهم آمده است؛ باب شیر وگاو؛ باب دوستی کبوتر و زاغ؛ باب موش و باخه و آهو؛ باب بوف و زاغ؛ باب بوزینه و باخه و باب زاهد و راسو و دیگر داستانها برگرفته از مهاباراتا می باشد.
در هنگام برگردان آن به زبان پهلوی توسط برزویه و سپس عربی توسط ابن مقفع و سر آخر به فارسی به وسیله ابوالمعالی ؛ تغییرات زیادی در آن بوجود آمد ه است و کلیله و دمنه کنونی پانزده باب است که ابن مقفع در مقدمه خود ده باب را به هندوان نسبت داده و بقیه را افزوده ایرانیان می داند.
در مورد شکل گیری این داستانها مطالب فراوان است اما ریشه آن را در باور و مذهب و هچنین چگونگی زندگی مردمان هند دانسته اند . هندیان مردمانی با پیوستگی مداوم با طبیعت بوده اند و نمی توانسته اند نسبت به موجودات گیتی بی تفاوت باشند در این افسانه ها که از زبان چهار پایان و پرندگان گرد آورز شده اند پند هایی پنهان گشته است (( پند و دانش و شوخ گویی و سخنان روزمره در هم تنیده و پیوسته شده تا اندیشمندان برای آموختن و دیگران افسانه گون بخوانندش))
خردمند باید در این حکایت به نور عقل تامل کند و کلیله و دمنه از همان ابتدای نقل به پهلوی و بعد عربی مورد توجه اهل سیاست واقع شده است و هم در دوره ساسانیان و هم در عهد اسلامی آن را به همین عنوان و در حقیقت به عنوان راهنمای سیاست مطالعه می کردند (2)
کلیله و دمنه در کتاب آرایی ایرانی
نقاشی ایران باستان در دوره ساسانیان آنقدر اهمیت داشت که قوانین آن را بر پیکره سازی نیز تحمیل شد این نکته در نقش برجسته نقش رستم و طاق بستان و پیکر شاهانه غار شاهپور بخوبی دیده می شود این هنر جنبه عظمت و تقدس داشت ؛ اما در کتابهای مصور عصر ساسانی از روی کتابهای تذهیب شده و مصور مانوی و نقشهای دیواری ولایت سیستان و نقاشی بودایی آسیای مرکزی می توان اطلاعاتی بدست آورد در نقاشی ایرانی نه دهم زیبایی به رنگ ارتباط دارد و تفاوت میان یک نقاشی با عکس ساده آن تفاوت میان گل و عکس گل است برای دریافتن موضوع این نقاشیها باید به متن خود کتابها مراجعه کرد(3)
از طرف دیگر گفته می شود که نصر دوم پادشاه سامانی نقاشان چینی را جهت مصور کردن ترجمه کلیله و دمنه از عربی به فارسی از چین دعوت کرده بود مطمئنا این ستایشی است که ایرانیان در این دوره از هنر چین نموده اند ولی اثری از ترجمه و صحت این ادعا وجود ندارد .
تا آنجا که امروزه می شود دید نمی توان نفوذ چین را در نقاشی ایران پیش از مغول یعنی اوایل قرن سیزده میلادی مشاهده کرد (4)
تا کنون نسخه ای از کلیله و دمنه که کهن تر از قرن هفتم هجری باشد در دست نداریم نخستین کلیله و دمنه مصور در دسترس متعلق به مکتب سلجوقی است و همزمان با آن در عراق عرب و مرکز خلافت عباسی نسخه هایی از کلیله و دمنه مصور شده در دسترس می باشد در دوره ایلخانی نیز کلیله و دمنه به تصویر کشیده شده مانند دو دوره گذشته تعداد آن کم است در دوران حکومت آۀ جلایر تصویر هایی از کلیله و دمنه باق مانده است تیموریان نیز نسخه های زیادی از کتاب کلیله و دمنه را نقاشی کرده اند و بعد آز آن در دوره تیموری تا زمان صفویه این رویه ادامه داشته است کنون با خواندن چکیده نوشتار بالا به سبکهای تصویر سازی کلیله ودمنهبا برشمردن ویژگی ها و نمایش نقاشی ها می پردازیم .
1- مکتب سلجوقی
دوران حکومت ترکان سلجوقی مصادف است با تکامل شعر و شاعری و ادبیات ایرانی ؛ مکتب سلجوقی در تاریخ تصویر سازی و نگار گری ایران دارای ارزش زیادی است زیرا این مکتب را می توان بازگشت به هنرهای ملی و فولکوریک و اسطوره ای مردم ایران دانست
در زمان سلطنت سلجوقیان از نفوذ ایرانیان در عراق کاسته شد و روحبه دمکراتیک اسلام در حالیکه علم آن میراث هلنستیکی بود تا آنجا رواج یافت که به تصاویر ساده ای مانند تصاویر نسخه های عربی کتاب دسیقدریدوس ویاکلن که به متن ارتباط داشت مجال رشد داده؛ تنها در مقدمه بعضی از این کتابهاست که سنت نقاشی ایران زمان ساسانیان هنوز باقدرت کافی خود را نمایان می سازد .(5)
از خصوصیات تصویر سازی مکتب سلجوقی این است که مصور سازی کتاب بیشتر جنبه تزئینی دارد و کمتر تصاویر دارای بیان مفهومی و تصویری هستند و به عنوان پدیده ای مستقل در کتاب مورد توجه قرار نگرفته اند از این نظر تصویرهای کتاب در لابلای نوشته ها طرح شده اند به عبارت دیگر تصاویر عموما دارای قطع عرضی بوده ودر بین نوشته ها آمده ؛ آثار نقاشی بسیار ساده و فاقد ظرافتهای لازم می باشند.
2- مکتب عباسی یا مکتب بغداد
این مکتب به نام خلفای عباسی که مرکز آنها بغداد بود شهرت یافت و بعضی نیز از آن به عنوان مکتب بغداد یا بین النهرین یاد می کنند در طی مدتی که خلفای عباسی بر قلمروی جهان اسلام بین سالهای 132 تا 657 هجری قمری حکومت می کردند آثار گوناگونی از جمله کلیله و دمنه ترجمه یا تالیف و یا نقاشی شده اند از این مکتب نیز شوربختانه از قرن دوم تا ششم هجری چیزی در دسترس نیست نسخه های باقی مانده از قرن هفتم یعنی آخرین سالهای حکومت عباسی به دست آمده است.
در این مکتب ؛ هنر نگار گری از نظر مظمون و ترکیب بندی تفاوت چندانی با مکتب سلجوقی ندارد تنها در نقاشی لباس ها و نقشگری چهره و اندام شخصیتها و هچنین رنگ آمیزی تفاوتهایی با مکتب سلجوقی دیده می شود؛ این تفاوتها در واقه به این دلیا است که نقاش یک فضای عربی را در نقاشی خود بوجود آورده است در این نقاشی ها چهره بر پایه ویژگی های نژاد قوم عرب ساخته و پرداخته شده اند همچنین با بهره گیری و تاثیر پذیری از روش نقاشی بیزانسی در ترکیب بند ها تا حدودی از سایه روشن برای عمق نمایی و همچنین برای پویایی نقاشی بهره گرفته شده است و نقاشی ها جاندارتر و گویا تر هستند .
3- مکتب ایلخانی(مکتب تبریز)
دوره ایلخانی یکی از ادوار مهم هنر کتاب سازی و کتاب آرایی تصویر سازی در ایران و جهان اسلام محسوب می شود در طی حکومت مغولان یعنی از سال 655 تا 736 هجری قمری آثار با ارزشی بوجود آمدند پایتخت اولیه ایلخانیان جای معینی نبود بلکه مراکز مختلفی بود که مذاهب گوناگونی داشتند تا اینکه غازان خان (1295-1304) اسلام را بعنوان مذهب رسمی خود پذیرفت و علاقه او به علم و تحقیق بقدری بود که محققین را زا کشورهای مختلف به تبریز کشاندند از این تاریخ به بعد مغولها در شهر ها ساکن شدند و به ساختن خانه های زیبا و دائمی اقدام نمودند(6)
در مورد تصاویر کلیله و دمنه این دوره پوپ چنین می نویسد:
پیشرفت هنری بسیار زیادی در اوسط قرن چهارده میلادی برای مینیاتور در کتاب خطی کلیله و دمنه پدید آمد که در آلبومی برای شاه طهماسب جمع آوری شده است که قبلا در کتابخانه کتابخانه ییلدیز بوده ولی هم اکنون در کتابخانه دانشگاه استانبول است این سری که مهمترین اهمیت آن بخاطر شروع نقاشی های مینیاتور ایرانی منتسب به قرن 12 میلادی است و بعنوان نمونه تاثیر چینی ها قبل از حمله مغول می باشد اما این تئوری به اتفاق رد شده است (7)
در این سبک چهره حیوانات و انسانها در رابطه نزدیکی با محیط قرار دارند و اهمیت صحنه ؛ معین کننده موقعیت چهره ها ؛ حرکات و حالات است بنابراین هر مینیاتور بلافاصله قابل درک است و هر حادثه ای به طبیعی ترین شکل و بدون اغراق نمایش داده می شود .
4- مکتب جلایری
پس از سقوط مغولان یا به عبارتی پایان گرفتن فعالیت مکتب تبریز در دوره ایلخانی یک سلسله محلی به نام آل جلایر بر قسمتی از عراق و آذربایجان چیره شد این سلسله از حدود سال 740 تا 800 هجری بر این مناطق حکومت میکرد خاندان جلایر اگرچه ریشه مغولی داشتند اما دوستدار فرهنگ ایرانی بودند
در نقاشی کلیله و دمنه باقی مانده از این دوران حیوانات در کتاب قصه بسیار قشنگ و از نظر زنده بودندر حالت ناتورئالیستی بسیار زیبا ترسیم شده اند در واقع شاید مکاتب نقاشی ایران نتوانست از این نقاشی پیشی بگیرد این نقاشی ها اگرچه خوب اجرا شده اند ولی فاقد عطوفتی هستند که در مینیاتورهای قرن پانزدهم میلادی مشاهده می شود و در نتیجه آن حالت عالی تغزلی را که کیفیت اصلی این مکتب می شود ندارداما دارای ترکیب بندی پیپیده و بعد بیشتری است .
5- مکتب تیموری
ایران در اواخر قرن چهارده میلادی بار دیگر مورد تاخت و تازهای مکرر فرمانروای بی رحم و فوق العاده خود خواهی بنام تیمور از سرزمین آسیای مرکزی قرار گرفت همانگونه که بارتولد می گوید:
تیمور که خود را از جانب مادر از عقاب چنگیز می دانست دستورات او را زیر پا گذاشت . او سازنده بزرگی بود و باغهای قابل توجهی در خارج از سمرقند ساخت و علاقمند شد تا در فواصل جنگلهای آنجا زندگی کند صنعتکاران زیادی را از شهر های تسخیر شده ایران مانند شیراز و بغداد به سال 1393 میلادی به سمرقند آورده شدند ولی خودش حامی هنر مصور کردن کتاب نبود و علی رغم اینکه عبد الحی یکی از سر استادان مکتب جلایری به سمرقند آورده شد هیچ اثری از کتاب خطی که تحت نظارت او باشد دیده نشد اما پرترهدر آن زمان متداول بوده است(8)
یک نسخه از کلیله و دمنه که اکنون در کتابخانه کاخ گلستان تهران می باشد یکی از زیباترین کتابهای مصور دوره تیموری است .
فرم درختان آن پیچ و تاب دار و کم برگ است و یا شبیه درختان لخت و صاف است که نمونه های آن در مینیاتوری های دوره ایلخانیان مشاهده می شود در همین زمان سبک نقاشی نسبت به آنچه که تا کنون در باره اش بحث کرد ه ایم بخصوص در مورد ارتباط حیوان و منظره پیشرفت زیادی نموده است و صحت و دقت زیادی در ترسیم خصوصیات حیوانات دیده می شود .
6- مکتب هرات
در سال 1468 میلادی سلطان حسین بایقرا بجای ابوسعید بر تخت نشست و مدت سی و هشت سال در هرات حکومت کرد و آنجا را بار دیگر مرکز ادب و هنر ساخت ولی در ده سال اول تغییر قابل توجهی در سبک نقاشی به چشم نمی خورد(9)
آثار زیادی از این مکتب بدست آمده است در مورد یک نسخه از کتاب کلیله و دمنه که در کتابخانه کاخ گلستان تهران نگهداری می شود پوپ معتقد است:
افسون و جذابیت دور نماهایش تنها در ارائه رنگهای طبیعی با بیشترین تاثیر قابل تحسین است جزئیات بقدری دقیق ارائه شده که به دسته بندی موفق با شرح مختصری از زندگی روستایی با تزئین منتهی می شود هرگز خسته کننده نیست بلکه ایجاد یک هارمونی متوازن و کامل می کند.(10)
7- مکتب صفوی و قاجار
متاسفانه نگارنده نتوانست نسخه مصوری از کلیله و دمنه دوره صفوی بدست آورد و به نظر می رسد که در این دوره به دلیل تغییر اندیشه های مذهبی و همچنین ذوق ادبی علاقه مندان به کتاب ؛ توجه خاصی به بعضی از کتابها شده است.
در دوره صفویه بکرات شاهنامه؛ دیوان حافظ ؛ پنج گنج نظامی و آثار جامی مصور شده اند اما کلیله و دمنه کمتر مورد توجه بوده و از دوره صفوی کلیله و دمنه ای مشاهده ننموده تنها یک تصویر از کلیله و دمنه ترکی که سبک آثار دوره صفوی را دارد در ترکیه نسخه برداری و مصور شده است .
این مینیاتور متعلق به کتاب همایون نامه( ترجمه ترکی کلیله و دمنه ) است که در موزه لندن نگهداری می شود این کتاب در سال 988 هجری قمری مصور شده است و خصوصیات مکتب تبریز و قزوین دوره صفوی را دارا می باشد
در دوره قاجاریه نیز کمتر آثار خطی مشاهده می شود اما چند نسخه کلیله و دمنه که بصورت چاپ سنگی انتشار یافته اند از دوره قاجار بجا مانده است در کتاب(( فهرست کتابهای چاپی)) حدود دوازده نسخه کلیله و دمنه چاپ سنگی معرفی شده که این موضوع حکایت از توجه مردم و ناشران به این کتاب دارد.(11)
منابع:
1-منشی-ابوالمعالی نصر اله-مقدمه کلیله و دمنه
2- منشی-ابوالمعالی نصر اله-کلیله و دمنه ص 41
3-پوپ- اپهام آرتور-شاهکارهای هنر ایران ص 25
4-گری-بازیل-نقاشی ایران ص 20
5- گری-بازیل-نقاشی ایران ص 21
6- پوپ- اپهام آرتور
7- پوپ- اپهام آرتور- مینیاتورهای ایرانی ص 211
8- گری-بازیل-نقاشی ایران ص 62
9- گری-بازیل-نقاشی ایران ص 95
10- پوپ- اپهام آرتور-شاهکارهای هنر ایران ص 223
11-کاشی-ملا حسین- کلیله و دمنه ص 95
