وقتی درهای رسانه بر پاشنه علم نمی چرخد

 
به گزارش ایران اکونومیست؛   هفته دوم نوامبر (هفته سوم آبان) با دو مناسبت جهانی با موضوع علم و ضرورت ترویج آن گره خورده است.
نخست، روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه /World Science Day for Peace and Development که هر ساله 10 نوامبر (19 آبان) گرامی داشته می شود. این روز اولین بار سال 2002 و به همت سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) برگزار شد و بر اهمیت نقش علم در جامعه تاکید دارد و نیاز برای تعامل با جامعه و مردم در مورد موضوعات علمی روزمره را برمی شمرد.
مناسبت دیگر این هفته که کمرنگ تر به آن پرداخته می شود، هفته جهانی علم و صلح/ international week of peace and science است که اولین بار در سال 1986 به عنوان بخشی از مراسم سال جهانی صلح در برنامه ها گنجانده شد و مجمع عمومی سازمان ملل متحد مصوبه 46/31 را در دسامبر 1988 تصویب کرد، به موجب آن هفته جهانی علم و صلح در هفته ای برگزار می شود که 11 نوامبر (19 یا 20 آبان) یکی از روزهای آن است و امسال این هفته از 9 تا 14 نوامبر (19 تا 24 آبان) تعیین شده است.
اما یکی از مهم ترین موضوعات مرتبط با هر دو مناسبت، به ترویج علم و ضرورت اشاعه موضوعات و نگرش علمی در میان مردم جامعه برمی گردد که رسانه نقش مهمی در این زمینه دارد. در این میان، دشواری هایی پیش روی ماموریت رسانه ها در بازنمایی و طرح موضوعات علمی وجود دارد.
 
***سیاست زدگی جامعه و رسانه؛ اولین مانع پرداختن به موضوعات علمی
سردبیر ماهنامه نجوم و سردبیر گروه دانش روزنامه جام جم معتقد است: رسانه ها طی دهه های اخیر موجب سیاست زدگی جامعه و تغییر ذایقه مخاطب شده اند و اکنون دیگر خوانندگان علاقه ای به موضوعات علمی ندارند.
کاظم کوکرم با نادرست دانستن رویکرد بسیاری از رسانه ها نسبت به انتخاب تیتر و عکس یک با توجه صرف به مسائل سیاسی،  گفت: دنیای علم و اتفاقات و پیشرفت های جذاب آن جای کار فراوان دارد و می تواند در روزنامه ها مطرح شود. اما روزنامه نگارهای علمی محدودی داریم که بتوانند موضوعات پیچیده و اکتشافات علمی را واکاوی کرده و با زبان ساده و در عین حال دقیق و وفادار به مفهوم علم بیان کنند.
وی افزود: بیشتر روزنامه ها به انعکاس نظر چهره‌های سیاسی می پردازند زیرا احساس می کنند مخاطب بیشتر از آن استقبال خواهد کرد، یا منافع روزنامه بیشتر تأمین خواهد شد، در حالی که تکرر انتشار این نوع اخبار به ارائه غذای سریع آماده ‌ای شبیه است که مصرف بلندمدت آن ذایقه و سلیقه مخاطب را به شکل بدی تغییر و سلیقه و انتظار او از کارکرد رسانه را تنزل می‌دهد.
این روزنامه نگار حوزه علم معتقد است: با وجود فعالیت شبکه های اجتماعی، مردم همچنان دنبال شنیدن خبرهای تازه هستند، ولی دوست دارند فراتر از آنچه در شبکه‌های اجتماعی می‌خوانند، زوایای پنهان و گزارش های تفصیلی و تفسیر خبرها را در نشریات بخوانند. دقیقا مواردی که در شبکه‌ های اجتماعی مجالی برای پرداختن به آن نیست؛ اما می ‌بینیم روزنامه ها بیشتر همان خبرهای منتشر شده در شبکه‌ های اجتماعی را روز بعد منتشر می کنند و کمتر خبری از تفسیر و تحلیل و ارائه آمارها و نمودارهای دقیق و تأمل‌برانگیز است.
 
***کمبود روزنامه نگاران مسلط و دستمزد کم؛ مانعی فراتر از قد رسانه ها
افزون بر این، کمبود روزنامه نگار مسلط به موضوعات علمی مانع بزرگی است، این در حالی است که به باور مدیر مرکز آموزش و پژوهش مؤسسه همشهری، نظام فعلی دانشگاهی ما نمی تواند پاسخگوی نیازهای روزنامه نگاری حرفه ای در حوزه های مختلف علمی باشد؛ از این رو نیازمند برنامه ریزی های آموزشی در این زمینه هستیم.
حسن نمکدوست تهرانی می گوید: دانش آموخته های رشته علوم ارتباطات در دانشگاه ها مهارت و تخصص کافی برای روزنامه نگاری علمی ندارند؛ این افراد در مورد اصول کلی خبر اطلاعاتی دارند اما به عنوان مثال نمی توانند یک نشست تخصصی علمی را پوشش دهند.
بر همین اساس، وی پیشنهاد می دهد: باید دوره های کارشناسی ارشد روزنامه نگاری حرفه ای طراحی شود تا علاقمندان به روزنامه نگاری که در مقطع کاردانی رشته های علوم (طبیعی) تحصیل کرده اند، در دوره کارشناسی ارشد، روزنامه نگاری بخوانند و در این زمینه مهارت کسب کنند.
استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی نیز در مورد ترویج علم و نقش رسانه ها در این زمینه  گفت: ترویج علم یک منظومه است و نبود توازن در کار رسانه ای، ترویج علم را مختل می کند؛ به این ترتیب نیازمند نوعی آموزش حرفه ای و روزنامه نگاری حرفه ای معطوف به علم هستیم.
هادی خانیکی افزود: روزنامه نگاران علم از طرفی کسانی هستند که مقوله های خاص علمی را می فهمند و از طرف دیگر نگرش علمی دارند و برای نمونه اگر روزنامه نگاری به آسیب های احتماعی می پردازد و نگرش علمی دارد؛ به سمت نوعی روزنامه نگاری راه حل گرا و تحقیقی می رود تا اینکه اسیر جنجال ها و روزنامه نگاری زرد شود.
وی ادامه داد: در این سطح دو نوع کمبود داریم؛ کمبود روزنامه نگاران متخصص که به حوزه علم بپردازند و کمبود نگرش علمی در میان همه روزنامه نگاران حرفه ای.
کوکرم نیز دستمزد ناچیز خبرنگاران علمی را از دلایل استقبال نشدن از این حوزه در رسانه ها می داند و می گوید: به دلیل شرایط موجود، نیروی متخصص کم داریم و به همان تعداد محدود هم نمی توانیم حقوق مناسب بدهیم، بنابراین تعدادی از آنها به مرور به مشاغل دیگر می روند و افرادی که می ‌مانند گاهی آنقدر با خلق و خوی دنیای کارمندی عجین می ‌شوند که به تدریج اثرگذاری خود را به عنوان یک روزنامه‌نگار هوشیار از دست می‌دهند.
 
***رسیدن به یک زبان ساده برای موضوعات علمی
در صورتی که رسانه ها به سوی بازنمایی علم رو آورند و خبرنگارانی هم باشند که رنج خبررسانی و گزارش نویسی در حوزه های علمی را بدون چشمداشت و دستمزد کافی بپذیرند؛ یقینا یکی از معضلات در مرحله بعد، رسیدن به زبانی است که مخاطب با آن به آسانی ارتباط برقرار کند.
هادی خانیکی معتقد است: این موضوع که هر کس پیچیده حرف بزند تا عموم متوجه نشوند، موفق‌تر است تجربه ناموفقی است؛ برجسته ترین دانشمندان امروز جهان کسانی هستند که وارد شبکه های خبری و کانال ها شدند و خود به سوالات مخاطبان پاسخ می دهند و مثلا یکی از تجربه های موفق برایان مک گیل در این زمینه با برنامه فلسفه برای همه بود.
وی با تاکید بر اینکه فناوری‌های جدید اجازه نداده کسی در آکادمی‌ها محبوس بماند، افزود: این نوع داد و ستد و تعامل عمومی باعث شده در میان انواع و اقسام مخاطرات روزنامه‌نگاری مانند روزنامه‌نگاری زرد، نوعی ژورنالیست علمی مطرح شود، ضمن آن که سادگی و جذابیت و ظرفیتی که در رسانه نهفته است، در کنار علم قرار می‌گیرد.
دبیر تحریریه ماهنامه ساروس در مورد فعالیت های این ماهنامه نیز می گوید: ماهنامه به صورت الکترونیکی و با زبان ساده و رایگان در اختیار علاقمندان قرار می گیرد.
طلیعه محمدی در مورد دشواری های آگاهی رسانی در موضوعات علمی برای مردم عادی توضیح داد: گروه ساروس فعالیت های ترویج علم دیگری هم مانند گرامیداشت روز نجوم دارد که در این روزها میان مردم می رویم و موضوعات جالب نجوم را به زبان ساده توضیح می دهیم به همین دلیل دارد.
عضو شورای مرکزی گروه ترویج علم ساروس افزود: بیان موضوعات علمی برای عموم دشوار است ولی با توجه به اینکه در زمینه ترویج علم فعالیت های زیادی داشته ایم؛ توانسته ایم با ارتباطات حضور مطالب مجله را به زبان مردم نزدیک کنیم. به طور کلی موضوعات خیلی تخصصی را در مجله نمی آوریم و تا جایی که بتوانیم با زبان ساده بیان می کنیم.
 
***ضرورت تشکیل نهاد صنفی روزنامه نگاران علمی و آموزش های مستمر
در حالیکه چندی پیش خبر تاسیس کرسی ارتباطات علم و فناوری با موافقت و مشارکت یونسکو، برای نخستین بار در دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی منتشر شد و حتی رییس دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه ‌ها نیز همزمان با برگزاری نمایشگاه مطبوعات آن را تایید کرد؛ به نطر می رسد تا اجرایی شدن کامل این امر و پذیرش دانشجو و ورود دانش آموخته های این رشته به جامعه باید برای بازنمایی بهتر و بیشتر علم در رسانه ها چاره ای اندیشید.
نمکدوست تهرانی معتقد است: نبود تشکل صنفی برای روزنامه‌نگاران علمی یکی از مشکلات است و اگر فردی در این زمینه کار می کند، بر اساس علایق و تجربیات شخصی خود به این نوع فعالیت پرداخته است.
بنابراین تسهیم تجربیات می تواند مرحله مهمی در افزایش اطلاعات و ارتقای سطح کاری خبرنگاران علمی باشد؛ ضمن اینکه نهادهای دولتی و مردم نهاد مرتبط از همین مسیر می توانند آموزش های لازم را به خبرنگاران علمی علاقمند ارائه کنند.
گام دیگری که به ذهن می رسد حمایت بیشتر نهادهای متولی مانند معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، معاون پژوهشی و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، موزه علوم و فناوری و ...از خبرنگاران حوزه های علمی و راه اندازی رسانه های عمومی نوشتاری علمی است که با زبان ساده و جذاب این موضوعات را برای مردم بیان کنند.