آنتی بیوتیک؛ فرصتی که به تهدید تبدیل شده است

تجویز مکرر و مصرف بی رویه آنتی بیوتیک در جمعیت انسانی و مزارع پرورش دام و طیور، رفته رفته بسیاری از میکروب ها را در برابر این دارو مقاوم کرده است و گسترش بیش از حد این پدیده نتیجه ای جز بروز فاجعه در پی نخواهد داشت.
امروزه مقاومت در برابر آنتی بیوتیک به یک معضل جهانی مبدل شده و همین امر کارشناسان را نگران کرده است؛ تا جایی که سازمان جهانی بهداشت یک هفته سال را به آگاه سازی درباره این موضوع اختصاص داده است.
به گزارش این سازمان، تنها در سال 2013 میلادی، 480 هزار مورد جدید بیماری سل مقاوم به درمان در 100 کشور گزارش شد که ناشی از اثربخشی کمتر داروهای فعلی است.
همچنین نسبت بالایی از پدیده مقاومت دارویی در باکتری های شایع مسبب عفونت های خونی، ادراری و ذات الریه گزارش شده است.
** عواقب مصرف خودسرانه آنتی بیوتیک
بنا بر اعلام محققان علوم پزشکی، یکی از مشکلاتی که نظام بهداشت و درمان در هزاره سوم با آن روبه روست، نحوه مصرف آنتی بیوتیک و رعایت الگوی صحیح مصرف آن است، چون هر چه آنتی بیوتیک بیشتر تجویز و مصرف شود، به همان نسبت مقاومت باکتریایی بیشتری هم ایجاد می شود.
امروزه اگرچه در ظاهر، فروش آنتی بیوتیک بدون نسخه ممنوع است، اما از ساده ترین نوع این دسته داروها گرفته که همان کپسول آموکسی سیلین باشد، تا پنی سیلین و سایر انواع تزریقی آنتی بیوتیک های قوی، در بیشتر داروخانه ها به راحتی قابل تهیه است. نکته مهم این است که بسیاری از مردم حتی در مواقع ابتلا به سرماخورگی های ویروسی، خودسرانه آنتی بیوتیک تهیه و مصرف می کنند که نه تنها هیچ تأثیری در بهبود روند بیماری ندارد، بلکه زمینه ساز افزایش مقاومت دارویی می شود.
این روند تا جایی ادامه یافته است که گفته می شود، در سال های اخیر مقدار مصرف آنتی بیوتیک ها در ایران به طور تقریبی معادل کل مصرف این اقلام دارویی در اتحادیه اروپاست.
به گفته معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، آنتی بیوتیک ها بعد از مسکّن ها دومین دسته دارویی پرمصرف کشور محسوب می شود و بسیاری از افراد با ظهور اولین نشانه های سرماخوردگی آن ها را به طورخودسرانه مصرف می کنند.
به گفته دکتر سیدعلی وکیلی، خود درمانی یکی از عوامل مهم در ظهور باکتری های مقاوم است، زیرا ممکن است یک بیمار به مصرف آنتی بیوتیک نیاز نداشته باشد یا آنتی بیوتیکی که تهیه کرده است، برای آن بیماری خاص مناسب نباشد و این مسئله مقاومت باکتری ها به دارو را موجب می شود.
آن گونه که در تارنمای این دانشگاه به نقل از دکتر وکیلی آمده، ﺟﻠﺴﺎت ﮐﻤﯿﺘﻪ تجویز و مصرف منطقی دارو در استان هم با هدف ارتقای کیفیت ارائه خدمات دارویی و درمانی و کمک به برنامه های ارتقای سلامت جامعه به طور منظم برگزار می شود که یکی از دستورکارهای آن، اطلاع رسانی بیشتر به پزشکان برای کاهش تبعات تجویز و مصرف غیرمنطقی داروهاست.
در همین پیوند، رئیس سازمان غذا و داروی کشور چندی پیش گفته بود: مقاومت باکتری ها در مقابل آنتی بیوتیک ها می تواند مشکلات زیادی را در پی داشته باشد و اگر روند این دارو به این حالت ادامه یابد، ممکن است با نتایج خطرآفرینی مواجه شویم.
به گفته دکتر رسول دیناروند، استفاده بی حد و اندازه از آنتی بیوتیک در مرغداری ها نیز به این مشکل دامن زده است؛ طوری که براساس گزارش های علمی منتشرشده، اخیرا مواردی از مقاومت به آنتی بیوتیک های رایج در کشور چین گزارش شده که دلیل آن هم مصرف بیش از اندازه آنتی بیوتیک در مرغداری ها و بروز جهش ژنتیکی بوده است.
**سوء مصرف آنتی بیوتیک در دام و طیور
از همه این ها که بگذریم، نتایج مطالعات گوناگون نشان می دهد مصرف نادرست آنتی بیوتیک در صنعت پرورش دام و طیور، بروز مقاومت میکروبی در انسان را تشدید کرده است.
دکتر مهدی خلج رئیس سازمان دامپزشکی چندی پیش در همایشی با عنوان هشدار مصرف آنتی بیوتیک، مقاومت های دارویی را یکی از دغدغه های مشترک دامپزشکی و حوزه پزشکی عنوان کرد.
یک متخصص میکروب شناسی دراین باره می گوید: در این قضیه دو موضوع قابل بحث است؛ یکی میکروب های مقاوم شده که به نحوی به همراه مواد غذایی وارد بدن انسان می شوند و دیگری باقیمانده های دارویی در فرآورده های غذایی است.
دکتر پژمان بهاری خاطرنشان می کند: سازمان بهداشت جهانی شعار سال 2011 خود را به این موضوع اختصاص داد؛ با این مضمون که اگر امروز مقابله نکنیم، فردا ایمنی نخواهیم داشت و از گسترش مقاومت میکروبی به عنوان بزرگترین خطر برای بهداشت جوامع انسانی یاد کرد.
وی با بیان این که مصرف آنتی بیوتیک در ایران 16 برابر استاندارد جهانی و معادل کل مصرف این اقلام دارویی در اروپاست، تصریح می کند: پیشنهاد مشخص کارشناسان جهانی، سطح بندی و دسته بندی داروهای مصرفی در دام و انسان با هدف جلوگیری از بروز تداخل دارویی و ایجاد حساسیت لازم در مصرف کنندگان است.
بهاری تصریح می کند: هر آنتی بیوتیکی که در دام و طیور تجویز می شود، یک دوره پرهیز مصرف دارد، یعنی در این بازه زمانی مصرف گوشت و شیر این حیوانات مجاز نیست تا به طور کامل باقیمانده دارو از بدن آن ها دفع شود، ولی متاسفانه گاهی می بینیم که دامداران یا مرغداران، توصیه های دامپزشکان را رعایت نمی کنند و بدون توجه به این زمان پرهیز، فرآورده های تولیدی را به بازار عرضه می کنند.
وی می افزاید: گاهی هم دامداران داروهای حساس و حیاتی در درمان عفونت های انسانی را از روش های غیرقانونی، تهیه و برای گله دام و طیور خود استفاده می کنند که باعث می شود به تدریج کارایی آن دارو در جمعیت انسانی کمتر و کمتر شود و متاسفانه بعضی از داروخانه های انسانی هم این داروها را بدون محدودیت به متقاضیان عرضه می کنند.
**دروازه بانی تجویز و مصرف دارو در گلوگاه های اصلی
معاون سلامت اداره کل دامپزشکی خراسان شمالی که حفظ ایمنی غذا را از وظایف حاکمیتی دامپزشکی می داند، با اشاره به تولید سالانه بیش از 200 هزار تن انواع فرآورده های خام دامی در این استان می گوید: ناآگاهی دامداران از اثرات سوء مصرف آنتی بیوتیک ها به خصوص در واحدهای سنتی، یک مانع جدی در این حوزه است.
دکتر حمید رمضانی مقاومت دارویی را یک مشکل رو به گسترش برای سلامت توصیف می کند که سبب اختلال در کنترل و پیشگیری از بیماری های عفونی می شود.
به گفته وی، مصرف بی رویه و نادرست آنتی بیوتیک ها عوارضی مثل ایجاد مقاومت نسبت به این داروها در دام و طیور و بروز اختلال در درمان آنتی بیوتیکی در انسان، بروز واکنش های آلرژیک در افراد، ایجاد اثرات نامطلوب روی میکروفلور طبیعی روده انسان و حتی بروز سرطان را در پی دارد.
این مسئول، دامپزشکی را دروازه بان مصرف آنتی بیوتیک و هر داروی دیگری در دام و فرآورده های دامی می نامد و می افزاید: ما معتقدیم باید بر گلوگاه های اصلی نظارت دقیق اعمال شود.
وی می گوید: از زمانی که آنتی بیوتیک در اختیار صنعت دام و طیور قرار گرفت، استفاده از آن در درمان و پیشگیری از بروز بیماری های عفونی و گاهی نیز به عنوان محرک رشد و افزایش بهره وری در پرورش دام و طیور مرسوم شد.
وی اضافه کرد: اما بی توجهی به نوع و مقدار آنتی بیوتیک استفاده شده، زمان و شیوه مصرف آن، زمان پرهیز از مصرف فرآورده دامی که آنتی بیوتیک برای آن تجویز شده و بی توجهی به نظرات مشورتی دامپزشکان می تواند عوارضی را برای دام و انسان به دنبال داشته باشد.
رمضانی با اشاره به راه اندازی مزارع پرورش مرغ بدون آنتی بیوتیک و استقبال مردم از این فرآورده ها در بازار یادآور می شود: دامپزشکی استان علاوه بر نظارت مستمر بر واحدهای پرورش دام و طیور و پایش میزان مصرف آنتی بیوتیک و رعایت حد مجاز دارو در فراورده های خام دامی، برای مرغداران کارگاه آموزشی با همین موضوع برگزار کرده است.
** راهکارهای کارشناسان برای مقابله با مقاومت میکروبی
به باور کارشناسان این حوزه، مصرف آنتی بیوتیک چه در دام ها و چه در انسان باید مدیریت شده و تنها در صورت نیاز حتمی باشد و از مصرف خودسرانه خودداری شود.
هم چنین رعایت دقیق دوره پرهیز از ذبح دام و پرندگان یا عرضه شیر و گوشت به بازار، ضروری است. در این راستا، تشدید نظارت سختگیرانه دستگاه های مسئول بر باقیمانده های دارویی فرآورده های غذایی ضروری قلمداد می شود.
از سوی دیگر، باید ضمن فرهنگ سازی و اطلاع رسانی در جامعه، استفاده از روش های درمان جایگزین مثل کاربرد پروبیوتیک ها رواج یابد؛ یعنی تجویز میکروب های زنده مفید که هم جایگزین اجرام بیماریزا در بدن می شوند و هم افزایش ضریب تبدیل و رشد را به دنبال دارد.
شاید همگان باید این توصیه دکتر تاجبخش، از چهره های ماندگار علمی کشور، را بازخوانی کنیم که گفت: باکتری ها میلیون ها سال قبل از انسان در زمین وجود داشته اند و به علت جهش ژنتیکی میلیون ها سال بعد هم وجود خواهند داشت؛ ما نمی توانیم آن ها را از بین ببریم، فقط باید با آن ها به تعامل برسیم.