
یلدا یکی از کهنترین جشنهای ایرانی است که از ۷ هزار سال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار میشود.
ساکنان فلات ایران، زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر تا نخستین روز زمستان را از چندین هزار سال پیش با رسم و رسومات مختلف گرامی داشتهاند. درحالیکه هیچ اصراری به گرامی داشت این شب وجود نداشته است، اما همچنان ایرانیان این شب را پاس میدارند و در زنده نگهداشتن این آیین میکوشند.
در زمانهای بسیار قدیم (حتی پیش از زرتشت) آیین مهر در میان ساکنان فلات ایران رواج داشته است. برخی به اشتباه مهر را همان خورشید گرفتند و شب چله را در واقع شب میلاد خورشید میدانند. در حالیکه از نظر تقویم مردم ایران باستان، چله، شب تولد خورشید است .
شب یلدا را نیز شب چله هم می گویند چرا که عدد چهل از گذشتههای دور جایگاه ویژهای در فرهنگ ما داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به دو بخش چهل روزه تقسیم کردهاند: «چلهی بزرگ» و «چلهی کوچک». شب آخر آذر از آن جهت چله نامیده شده است که آغاز چلهی بزرگ و آمدن سرمای زمستان را هشدار میدهد.
درست چهل روز بعد از شب چله، جشن سده به پایان رسیدن چلهی بزرگ زمستان را ندا میدهد. در چهل روز دوم سرمای زمستان کمتر است و آسیب کمتری میرساند و از آن جهت آن را چلهی کوچک مینامند.
شب یلدا و جشنهایی که در این شب برگزار میشود، یک سنت باستانی است، مردم روزگاران دور و گذشته که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل میداد، در طول سال با سپری شدن فصلها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیتهای خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
پیشینیان بر این باور بودند که در این شب فرشته بدیها(اهریمن) با فرشته خوبیها به جنگ میپردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبیها، اهریمن را شکست میدهد و صبح، پس از زاده شدن دوباره خورشید (پیروزی روشنایی بر تاریکی) آغاز میشود.
جشن شب یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شبنشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار میگردد. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوههای گوناگون است که همه جنبهٔ نمادین دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی میباشند.
در آستانه رسیدن به یلدا، خانوادههای ایرانی به تهیه و تدارک مراسم این شب می پردازند هندوانه و انار که یادآور سرخی طلوع خورشید است و آجیل از ضروریترین خرید شب یلداست. و این سفره را نیز همانند سفرهی هفت سین مقدس می دانند.
یكی دیگر از رسم های شب یلدا، «فال حافظ گرفتن» است اگر رسم ها و آیین های دیگر یلدا را میراثی از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم ولی فال حافظ گرفتن در شب یلدا است بطور معمول، در شب یلدا رسم بر این است که صاحبخانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل میدهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس تفعلی به گنجینه حافظ میزند. شاهنامه خوانی و قصه گویی پدربزرگ و مادربزرگ دور كرسی برای كوچكترها نیز از آیین های یلدا است كه خاطرات شیرینی برای بزرگسالی آنها فراهم می آورد.
شب یلدا در هر یک از نقاط مختلف کشور با آیین و رسوم متفاوتی برگزار می شود علاوه بر آن تمدنهای مختلفی شب آخر پاییز را به عنوان روز میلاد خورشید جشن میگرفتند. آداب بسیاری از این جشنها تشابهات زیادی با مراسم شب چلهی ایرانیان دارد و حتی در بعضی موارد نفوذ فرهنگ ایران باستان به عنوان ریشهی پیدایش این آیینها قابل اثبات است.
** حافظ:
صحبت حکام، ظلمت شب یلدا است
نور ز خورشید خواه بو که برآید
از: مریم قاسمی