جزئیات برگزاری همایش «تهدیدات شناختی و حکمرانی محلی»

دکتر بهروز ترک لادانی، استاد دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه اصفهان، مسئول کمیته علمی انجمن رمز ایران و مسئول هسته تخصصی «تهدیدات شناختی و امنیت نرم» در این انجمن، در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به پیشینه برگزاری همایش ملی «تهدیدات شناختی و حکمرانی محلی» گفت: سالهاست در دانشگاه اصفهان و از سال ۱۴۰۲ در ارتباط با هسته تحقیقاتی تعریف شده در انجمن رمز ایران با عنوان «تهدیدات شناختی و امنیت نرم» بر امور پژوهشی این حوزه به ویژه از دیدگاه فنی متمرکز هستیم. 

وی افزود: معتقدیم که تهدیدات شناختی در رایاسپهر (فضای سایبر) را نباید جدا از حوزه و مفاهیم سنتی امنیت در این فضا دانست. در تهدیدات سنتی اغلب ماشین‌ها و تجهیزات ارتباطی و پردازشی مقصد حمله هستند و از آسیب‌پذیری‌های آنها برای انجام فرآیند حمله سوء استفاده می‌شود. در حالی که در سامانه‌های مدرن، به ویژه سامانه‌های ارتباطی مردم محور (مثل شبکه‌های اجتماعی)، انسان‌ها از حیث اثرپذیری و نحوه تعاملشان با دیگران جزو مهمی از سامانه‌های هدف محسوب می‌شوند و لذا در این سامانه‌ها می‌توان با سوء استفاده از سوگیری‌های شناختی (خطاهای ادارکی مغز انسان) و بکارگیری مجموعه روش‌ها و فنون عملیات روانی (PsyOp) پیشرفته، انواع حملات شناختی را ترتیب داد.

وی ادامه داد: خوشبختانه اخیراً متوجه شدیم که مجموعه‌ای در اداره کل ارتباطات شهرداری و کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر اصفهان به صورت عملیاتی بر روی موضوع «نبرد شناختی در مدیریت شهری» تمرکز کرده و اهداف و برنامه‌های خیلی خوبی هم تعریف کرده‌اند. آشنایی با این مجموعه جرقه‌ای برای برگزاری یک رویداد علمی ترکیبی بین دانشگاه و شهرداری اصفهان شد که نهایتاً به برنامه‌ریزی این همایش منجر شد.

مسئول هسته تخصصی «تهدیدات شناختی و امنیت نرم» در انجمن رمز ایران با اشاره به اهمیت «تهدیدات شناختی» در مدیریت شهری، خاطرنشان کرد: با گسترش فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی، ذهن و باور شهروندان بیش از گذشته در معرض روایت‌های مخرب، اخبار جعلی و عملیات روانی قرار گرفته است. این تهدیدات نامرئی می‌توانند اعتماد عمومی، سرمایه اجتماعی و حتی هویت شهری و شهروندی را تضعیف کنند.

وی تاکید کرد: در سال‌های اخیر شاهد بوده‌ایم که اخبار جعلی، شایعات و روایت‌های مخرب در فضای مجازی چگونه توانسته‌اند اعتماد عمومی را خدشه‌دار کنند. نمونه‌های جهانی مانند انتشار اخبار جعلی در جریان همه‌گیری کرونا، یا استفاده از شایعات در انتخابات برخی کشورها، نشان دادند که ذهن و باور شهروندان می‌تواند به سرعت تحت تأثیر عملیات شناختی قرار گیرد.

به گفته وی، طی جنگ تحمیلی دوازده روزه هم بسیاری از مظاهر این نوع از تهدیدات بر مردم و مسئولین روشن شد. در سطح محلی نیز، شایعات درباره پروژه‌های شهری یا بحران‌های زیست‌محیطی می‌تواند اعتماد مردم به مدیریت شهری را کاهش دهد و حتی مانع مشارکت آنان در برنامه‌های توسعه شود. این مصادیق نشان می‌دهد که تهدیدات شناختی دیگر یک مفهوم صرفاً نظری نیست، بلکه واقعیتی است که حکمرانی محلی در سطح شهرهای بزرگ باید با آن مواجه شود. در واقع حکمرانی محلی که بر پایه اعتماد و مشارکت شهروندان شکل می‌گیرد، بدون شناخت و مدیریت این تهدیدات آسیب‌پذیر خواهد بود. این همایش تلاش می‌کند این موضوع را از منظر علمی و کاربردی بررسی کند و راهکارهایی برای تاب‌آوری شناختی شهروندان ارائه دهد.

مسؤل کمیته علمی انجمن رمز ایران خاطرنشان کرد: معتقدیم که حکمرانی محلی را می‌توان به مثابه آزمایشگاهی کوچک برای سنجش کارآمدی سیاست‌ها و راهبردهای کلان حکمرانی ملی دانست؛ زیرا بسیاری از چالش‌ها و فرصت‌هایی که در سطح ملی بروز می‌کنند، در مقیاس ساده‌تر و ملموس‌تر در شهرها و نهادهای محلی تجربه می‌شوند. از این رو، همایش «تهدیدات شناختی و حکمرانی محلی» نه تنها به مدیران شهری و پژوهشگران امکان می‌دهد تا ابعاد این تهدیدات را در محیطی محدودتر و قابل مدیریت‌تر بررسی کنند، بلکه بستری فراهم می‌آورد تا نتایج و راهکارهای حاصل از این بررسی‌ها به سطح ملی تعمیم داده شوند. به بیان دیگر، تحلیل و مواجهه با تهدیدات شناختی در حکمرانی محلی می‌تواند الگویی عملی برای سیاست‌گذاران ملی باشد تا در طراحی راهبردهای کلان، از تجربه‌های شهری بهره گیرند و تاب‌آوری اجتماعی و نهادی کشور را در برابر تهدیدات و عملیات شناختی تقویت کنند.

دبیر علمی نخستین همایش ملی «تهدیدات شناختی و حکمرانی محلی»، با بیان اینکه تهدیدات شناختی با تهدیدات متداول سایبری مثل نفوذگری (هک) ارتباط دارد، گفت: تهدیدات شناختی و جنگ شناختی در امتداد مجموعه تهدیدات سنتی فضای مجازی مثل نفوذگری و هکینگ قرار می‌گیرند. امروزه در حوزه امنیت سایبری، تمرکز تهدیدات از آسیب‌پذیری‌های صرفاً فنی به سمت مسائل انسانی و مهندسی اجتماعی پیشرفته انتقال یافته است. بازیگران مختلف، از گروه‌های سیاسی گرفته تا مجرمان سایبری، با استفاده از عملیات مهندسی اجتماعی و نفوذ به فضای رسانه‌های اجتماعی، تلاش می‌کنند بر افکار و رفتار اقشار مختلف جامعه تأثیر بگذارند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در این زمینه، استفاده از فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی در توسعه حملاتی مانند جعل عمیق است. این فناوری‌ها قادرند به صورت زنده چهره افراد را در ویدئوها دستکاری کنند و تصاویر یا فیلم‌های جعلی بسیار واقعی تولید نمایند که می‌تواند حملات فیشینگ و دیگر روش‌های نفوذ را به شکل خطرناکی تقویت کند. از سوی دیگر، علم داده و تحلیل پیشرفته اطلاعات، به ابزاری برای مسلح کردن مهندسی اجتماعی تبدیل شده است؛ به گونه‌ای که حملات فیشینگ خودکار و هدفمند در شبکه‌های اجتماعی با استفاده از داده‌های دقیق کاربران اجرا می‌شود که پیامدهای روانی و اطلاعاتی قابل توجهی به همراه دارد.

دبیر علمی نخستین همایش ملی تهدیدات شناختی و حکمرانی محلی درباره اهداف اصلی همایش گفت: اهداف همایش را می‌توان در چند محور کلیدی خلاصه کرد:

• تبیین علمی: روشن‌سازی ابعاد نظری جنگ شناختی و ارتباط آن با حکمرانی محلی.

• کاربردی‌سازی: ارائه مدل‌ها و راهکارهای عملی برای رصد و مقابله با تهدیدات شناختی در کلان‌شهرها و کمک به تاب‌آوری دیجیتال شهروندان [تاب‌آوری دیجیتال (Digital Resilience): توانایی تطبیق با تغییرات فناوری و استفاده ایمن و مؤثر از ابزارهای دیجیتال]

• آگاهی‌بخشی: ارتقای سواد رسانه‌ای، سواد محاسباتی و آگاهی‌های شناختی مدیران شهری و شهروندان.

• سیاست‌گذاری: زمینه‌سازی برای تدوین اسناد راهبردی در سطوح محلی و ملی.

• شبکه‌سازی علمی: ایجاد ارتباط میان دانشگاه‌ها، شهرداری‌ها، متخصصان رسانه و فناوری برای تولید دانش بومی.

دبیر علمی نخستین همایش ملی «تهدیدات شناختی و حکمرانی محلی» درباره مخاطبان این همایش اظهار داشت: مخاطبان همایش شامل طیف گسترده‌ای از صاحب‌نظران دانشگاهی، پژوهشگران حوزه‌های فناوری اطلاعات، افتا (امنیت سایبری)، علوم شناختی، علوم اجتماعی و رسانه، مدیران شهری، سیاست‌گذاران و دانشجویان علاقه‌مند هستند. برای مثال، یک مدیر شهری نیاز دارد بداند چگونه باید در برابر شایعات مربوط به پروژه‌های عمرانی واکنش نشان دهد؛ یک پژوهشگر رسانه باید بتواند الگوهای انتشار اخبار جعلی را تحلیل کند؛ و یک متخصص فناوری باید بتواند ابزارهای نوین مانند هوش مصنوعی را برای پایش روایت‌های مخرب توسعه دهد و یا ابزارهای موجود را به کار گیرد. این همایش بستری است که همه این گروه‌ها را گرد هم می‌آورد.

وی در ادامه خاطرنشان کرد: در این همایش ضمن توجه به جوانب مختلف موضوع، هدف ما این است که نقش موضوعات حوزه فناوری (که متاسفانه درکشور کمتر به آن پرداخته می شود) پر رنگ‌تر و برجسته‌تر شود. یک متخصص فناوری در حوزه تهدیدات شناختی باید دو وظیفه اساسی را همزمان دنبال کند: ۱) درک ابعاد و کارکرد فناوری‌های نوظهور در ایجاد تهدیدات شناختی و ۲) توسعه و به‌کارگیری ابزارهای کارآمد مانند هوش مصنوعی برای پایش روایت‌های مخرب. این ترکیب دانش نظری و توان عملیاتی، همان چیزی است که می‌تواند حکمرانی را در شرایط مواجهه با انبوه تهدیدات شناختی، عالمانه و اثربخش کند.

به گفته وی، در مورد وظیفه اول، فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی مولد (Generative AI)، جعل عمیق، پردازش زبان طبیعی (NLP) و شبکه‌های اجتماعی هوشمند می‌توانند ابزار قدرتمندی برای تولید و انتشار روایت‌های مخرب باشند. برای مثال، تولید ویدئوهای جعل عمیق که چهره یا صدای افراد را جعل می‌کند، می‌تواند اعتماد عمومی را به سرعت تخریب کند. یا الگوریتم‌های توصیه‌گر در شبکه‌های اجتماعی ممکن است به‌طور ناخواسته انتشار اخبار جعلی را تقویت کنند. یک متخصص فناوری باید بتواند این سازوکارها را بشناسد، نقاط ضعف و قوتشان را تحلیل کند و بفهمد چگونه می‌توانند به تهدیدات شناختی دامن بزنند.

وی افزود: همچنین در خصوص وظیفه دوم، پایش روایت‌ها یعنی رصد و تحلیل جریان اطلاعات در فضای مجازی و رسانه‌ها برای شناسایی الگوهای انتشار شایعات، اخبار جعلی یا روایت‌های مخرب. ابزارهای هوش مصنوعی در این زمینه می‌توانند کمک‌های زیادی بکنند. مثلاً مدل‌های پردازش زبان طبیعی یا NLP برای تشخیص محتوای جعلی، تحلیل احساسات و شناسایی الگوهای زبانی که در عملیات شناختی به کار می‌روند قابل استفاده هستند. از شبکه‌های عصبی عمیق می‌توان برای شناسایی تصاویر یا ویدئوهای دستکاری‌شده استفاده نمود. همچنین سامانه‌های تشخیص ناهنجاری (Anomaly Detection) برای شناسایی رفتارهای غیرعادی در انتشار محتوا، مثل افزایش ناگهانی یک روایت خاص در شبکه‌های اجتماعی به کار می‌روند. به عنوان مثالی دیگر، ابزارهای تحلیل شبکه‌های اجتماعی برای بررسی نحوه انتشار اطلاعات، شناسایی حساب‌های کاربری مشکوک یا هماهنگ، و تحلیل شبکه و نمودار ارتباطی میان کاربران توسعه داده می‌شوند.

وی ادامه داد: ابزارهای فناورانه در سطح شهری، می‌توانند به مدیران کمک کنند تا به‌موقع از شکل‌گیری شایعات درباره حوادث جامعه، پروژه‌های عمرانی، بحران‌های زیست‌محیطی یا خدمات شهری مطلع شوند. برای مثال، اگر در یک کلان‌شهر شایعه‌ای درباره آلودگی آب منتشر شود، ابزارهای پایش مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند سریعاً منبع شایعه را شناسایی کرده، میزان انتشار آن را اندازه‌گیری کنند و به مدیران هشدار دهند تا با اطلاع‌رسانی صحیح و شفاف، از بحران اجتماعی جلوگیری شود.

دبیر علمی همایش ملی تهدیدات شناختی و حکمرانی محلی با اشاره به محورهای اصلی همایش گفت: مبانی نظری جنگ شناختی و عملیات روانی، فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی در جنگ شناختی ، پیامدهای تهدیدات شناختی بر اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی، نقش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در مدیریت شهری، مسئولیت حکمرانی محلی در مقابله با تهدیدات شناختی و آموزش و ارتقای سواد رسانه‌ای و سواد محاسباتی [سواد محاسباتی (Computational Literacy): توانایی استفاده از اطلاعات، سامانه‌ها و شبکه‌ها برای حل مسئله و درک تأثیرات اجتماعی فناوری] از جمله محورهای همایش هستند.

مسئول هسته تخصصی «تهدیدات شناختی و امنیت نرم» در انجمن رمز ایران ضمن اشاره به نمونه‌هایی از تأثیر تهدیدات شناختی در سطح شهری خاطرنشان کرد: یکی از نمونه‌های ملموس، شایعاتی است که در برخی شهرها درباره ایمنی پل‌ها یا پروژه‌های عمرانی منتشر شده و باعث نگرانی عمومی و کاهش اعتماد به مدیریت شهری شده است. در مواردی دیگر، انتشار اخبار جعلی درباره بحران‌های زیست‌محیطی مانند آلودگی هوا یا کمبود آب، موجب بی‌اعتمادی شهروندان به نهادهای رسمی شده است، یا با ایجاد یک شایعه در مورد فساد در مجموعه مدیریت شهری، گزاره هایی مانند «کل سیستم فاسد است» در بین مردم دامن زده و تشدید می شود. این در حالی است که اتفاقاً اغلب مفسدین دانه درشت و فراریان از قانون پشت برخی جوسازی های کاذب برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی هستند.

وی افزود: این مثال‌ها نشان می‌دهد که تهدیدات شناختی می‌توانند عملکرد نهادهای شهری را مختل کنند و حتی بحران‌های اجتماعی ایجاد نمایند. در عمل گاهی با انجام عملیات روانی هدفمند، یک مشکل معمول شهری تبدیل به یک بحران اعتماد عمومی می شود. واضح است که قربانیان اصلی و نهایی اثرات سوء این قبیل تهدیدات شناختی به صورت غیر مستقیم خود مردم هستند. به صورت مستقیم هم البته مردم به صورت روزانه در معرض فریب و مهندسی اجتماعی از طریق ارسال پیام های جعلی در پیام رسان ها هستند. افزایش حجم مراجعات مردم در سال های اخیر به پلیس فتا برای پیگیری کلاه برداری های مالی از طریق شبکه های اجتماعی، لزوم پرداختن علمی و سامانمند به این موضوع را بیشتر روشن می کند.

ترک دلانی با اشاره  به خروجی‌های مورد انتظار از این همایش گفت: خروجی‌ها شامل مجموعه مقالات علمی، گزارش‌های سیاستی، توصیه‌نامه‌های کاربردی برای مدیران شهری، و ایجاد شبکه‌ای از متخصصان و پژوهشگران خواهد بود. مقالات برتر این همایش در نشریات علمی معتبر منتشر می‌شوند تا دانش تولیدشده در سطح ملی و بین‌المللی قابل بهره‌برداری باشد.

وی در پایان خاطرنشان کرد: تهدیدات شناختی پدیده‌ای نوظهور اما بسیار جدی است. اگرچه این تهدیدات نامرئی‌اند، اما آثارشان بر اعتماد عمومی و کارآمدی نهادهای شهری کاملاً ملموس است. مدیران شهری باید این موضوع را به‌عنوان بخشی از مسئولیت حکمرانی خود بپذیرند و برای آن برنامه‌ریزی کنند. همایش ما فرصتی است برای آغاز این گفت‌وگوی ملی و علمی و طراحی راهکارهای عملیاتی. در آینده، حکمرانی شهری بدون توجه به امنیت شناختی امکان‌پذیر نخواهد بود.

 همان‌طور که مدیریت بحران‌های طبیعی یا اقتصادی نیازمند برنامه‌ریزی است، مقابله با بحران‌های شناختی نیز باید بخشی از سیاست‌گذاری شهری باشد. ما امیدواریم این همایش نقطه شروعی برای شکل‌گیری راهبردهای ملی در این زمینه باشد و شهرهای کشور بتوانند با تاب‌آوری بایسته در برابر تهدیدات شناختی اداره شوند.