هشدار معاون فرهنگی وزیر علوم درباره سلطه سرمایه و کنترل ذهن

 دکتر وحید شالچی در مراسم بزرگداشت روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه که صبح امروز در محل این وزارتخانه برگزار شد، با اشاره به محور نشست «علم، صلح و توسعه»، اظهار کرد: در دنیای جدید چهار مساله اساسی داریم که نقش علم را در جامعه امروز نشان می‌دهد.

وی در تشریح مساله نخست، اظهار کرد: به تعبیر نیچه، خدایان بیرون آمده‌اند؛ یعنی فرهنگ‌های مختلف در جهان امروز بروز پیدا کرده و هر کدام قدرت گرفته‌اند. در گذشته هر فرهنگ در محدوده‌ای خاص سیطره داشت، اما اکنون همه فرهنگ‌ها در سراسر جهان حضور دارند و این حضور موجب تنوع در نگرش‌ها، ارزش‌گذاری‌ها و هدف‌گذاری‌های اجتماعی شده است. در این شرایط پرسش اساسی این است که چگونه باید با این تکثر فرهنگی درون و میان جوامع مواجه شد؟ آیا باید جنگ فرهنگ‌ها را بپذیریم یا راهی برای همزیستی وجود دارد؟

وی با اشاره به دیدگاه متفکرانی چون مارکس و وبر، افزود: اگر علم نباشد، چه عرصه‌ای می‌تواند جایگزین قدرت و سلطه شود و این جنگ فرهنگی را مهار کند؟ هر فرهنگ درون یک سنت فکری و پارادایم شکل گرفته و این علم است که می‌تواند مبنای عمل مشترک جوامع باشد تا از دل این تفاوت‌ها به تفاهم برسیم.

شالچی مساله دوم را «حکمرانی سرمایه‌داری» دانست و یادآور شد: اقتصاد و سرمایه در جهان گسترده شده و همه عرصه‌های زندگی را در اختیار گرفته است؛ از حوزه‌های مقدس تا اتاق خواب ما. سرمایه‌داری می‌تواند همه چیز را به کالا تبدیل کند و ارزش مبادله برایش مهمتر از ارزش انسانی است. حتی اولویت پژوهش‌های علمی را هم بازار تعیین می‌کند؛ پژوهش در حوزه زیبایی که گردش مالی هزار میلیارد دلاری دارد، مهمتر شمرده می‌شود از پژوهشی درباره بیماری کودکان آفریقا، چون آنجا قدرت خرید پایین است. در نتیجه، قدرت خرید جای نیازهای انسانی را گرفته است.

شالچی با بیان اینکه سرمایه‌داری امروز عملاً بر جهان حکومت می‌کند و آثار آن را در محیط زیست، مناسبات انسانی و روابط اجتماعی می‌بینیم، ادامه داد: درباره مسئله سوم باید گفت که قدرت بیش از هر زمان دیگری در تاریخ اهمیت یافته و ابزارهای متنوعی در اختیار دارد. از انقلاب الکترونیک و ظهور اینترنت تا انقلاب زیست‌فناوری و هوش مصنوعی، همگی ابزارهای جدیدی در اختیار دولت‌ها و قدرت‌های جهانی قرار داده‌اند تا ذهن انسان‌ها را کنترل کنند. دولت مدرن در آغاز، بدن‌ها را کنترل می‌کرد، اما اکنون ذهن‌ها را؛ یعنی آنچه می‌اندیشیم، قضاوت می‌کنیم و به جهان می‌نگریم. در گذشته اگر ما را زندانی می‌کرد، می‌فهمیدیم و اعتراض می‌کردیم، اما امروز اگر ذهن‌مان را کنترل کند، خودمان هم این کنترل را مطالبه و بازتولید می‌کنیم.

معاون فرهنگی وزیر علوم در توضیح مساله چهارم خاطرنشان کرد: ما امروز با سیل تصاویر، ایماژها و محصولات فرهنگی روبه‌رو هستیم؛ پدیده‌ای که در هیچ دوره‌ای از تاریخ سابقه نداشته و با پیشرفت هوش مصنوعی هر روز گسترده‌تر می‌شود. انواع کتاب‌ها، موسیقی‌ها و محصولات تصویری در دسترس است، اما پرسش اینجاست که آیا توانایی فهم و مصرف انتقادی آن‌ها را داریم؟

وی تأکید کرد: به نظر می‌رسد هرچه فرهنگ فربه‌تر می‌شود، قدرت مصرف خلاقانه و انتقادی در ما تضعیف می‌شود. امروز بیش از پیش به سمت مصرف انفعالی حرکت کرده‌ایم، زیرا حجم تولید فرهنگی آن‌قدر زیاد است که توان تحلیل و داوری در برابر آن را از دست می‌دهیم.

شالچی گفت: این چهار مساله، چالش‌های بنیادین جهان معاصرند که متفکران فلسفه، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و روان‌شناسی نیز با آن درگیر بوده‌اند و در چنین شرایطی، علم تنها راه برای برون‌رفت از سلطه، کنترل و انفعال است.

معاون فرهنگی و اجتماعی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با تأکید بر نقش دانشگاه در برابر چالش‌های فرهنگی و سلطه سرمایه‌داری، گفت: نباید در جنگ فرهنگی گرفتار قدرت‌های سرمایه‌داری شویم، بلکه باید قدرت «مصرف فرهنگی انتقادی» را در جامعه تقویت کنیم.

وی افزود:یکی از معدود پناهگاه‌هایی که هنوز می‌تواند در برابر سرمایه‌داری بایستد، علم است. هرچند دانشگاه نیز تا حدی در تصرف سرمایه قرار گرفته، اما همچنان قدرت اندیشه انتقادی در آن بالاست. دانشگاه با ارزش‌هایی چون مدارا، حق‌طلبی، تحمل و شنیدن می‌تواند مانع از بروز جنگ فرهنگی و نزاع‌های تمدنی شود.

شالچی ادامه داد: دانشگاهی اهمیت دارد که در خدمت جامعه باشد؛ دانشگاهی که صدای بخش‌هایی از جهان و جامعه را بازتاب دهد که سرمایه و قدرت نفعی در آن‌ها ندارند. در جهانی که بیشتر نهادها وابسته به دولت‌ها و سرمایه هستند، دانشگاه هنوز یکی از معدود نهادهایی است که می‌تواند حامل اندیشه و انتقال فرهنگی بشریت باشد و به مردم و خیر عمومی متعهد بماند.

به گفته معاون فرهنگی وزیر علوم، اعتماد اجتماعی به دانشگاه در جامعه ایرانی همچنان در سطح بالایی قرار دارد.

وی تصریح کرد: در آخرین پیمایش سرمایه اجتماعی کشور، استادان دانشگاه بیشترین میزان اعتماد اجتماعی را داشتند، هرچند فاصله دانشگاه‌های ما با وضعیت مطلوب قابل توجه است و باید در جهت تقویت پیوند میان دانشگاه و جامعه گام‌های جدی‌تری برداریم.

شالچی با اشاره به مسئولیت اجتماعی دانشگاه‌ها گفت: با وجود کاستی‌ها، دانشگاه می‌تواند فرهنگ مدارا و دفاع از بی‌صدایان را ترویج دهد. باید از فرهنگی دفاع کنیم که متعهد به عدالت اجتماعی و آزادی بیان — نه در معنای سطحی بلکه در معنای عمیق آن — باشد.

وی خطاب به انجمن‌های علمی دانشگاهی، اظهار کرد: انجمن‌های علمی می‌توانند وجدان بیدار دانشگاه ایرانی باشند و به ما سیاست‌گذاران یادآوری کنند که چقدر به سمت دانشگاه در خدمت جامعه حرکت کرده‌ایم و چقدر از آن فاصله گرفته‌ایم.