آرین؛ سلاح پدافندی برای تولید پایدار گوشت مرغ

به گزارش خبرنگار گروه علمی ایران اکونومیست، مرغ لاین یا همان لاین ژنتیکی نقطه آغاز زنجیره تولید صنعتی گوشت مرغ در دنیاست. این لاین‌ها، جمعیت‌هایی هستند که به‌صورت کاملاً خالص‌سازی‌شده و اصلاح‌شده ژنتیکی، طی سال‌ها تحقیق و انتخاب دقیق به‌گونه‌ای پرورش یافته‌اند که از نظر رشد سریع، بازده لاشه، مصرف پایین خوراک و مقاومت نسبی به بیماری‌ها، در بالاترین سطح عملکرد قرار دارند.

از این لاین‌ها، ابتدا مرغ‌های اجداد تولید می‌شوند، سپس مرغ‌های مادر و در نهایت جوجه‌های گوشتی که به بازار مصرف می‌رسند. به بیان ساده، اگر مرغ لاین وجود نداشته باشد، کل چرخه تولید جوجه‌های گوشتی و همان مرغ‌هایی که در سفره مردم حضور دارند، عملاً متوقف خواهد شد.

برای درک بهتر جایگاه حیاتی مرغ لاین در تولید گوشت مرغ و مسائل مربوطه با محسن مردی، استاد تمام و از اعضای فدراسیون سرآمدان علمی کشور، یکی از مدیران علمی، فناورانه و راهبردی کشور در حوزه کشاورزی دانش بنیان و عضو کمیسیون کشاورزی، آب و محیط زیست شورای عالی عتف به گفت و گو نشسته ایم.

وی با بیش از دو دهه تجربه در طراحی و اجرای مگاپروژه های کلان ملی و بین‌المللی، سابقه مدیریت های مختلف در ستاد وزارت جهادکشاورزی، پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی و هلدینگ ها و شرکت های فناورانه، با انتشار بیش از ۱۵۰ مقاله علمی در مجلات معتبر بین‌المللی، هدایت ده‌ها پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی و مشارکت در بیش از ۱۳۰ پروژه تحقیقاتی و اجرایی، دارای شاخص H-index برابر با ۳۷ و بیش از ۱۵ هزار استناد علمی است و در ردیف ۱۰ چهره‌ برتر علمی بخش کشاورزی قرار گرفته است.

مردی در سال های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ مجری برنامه ملی احیای مرغ لاین آرین وزارت جهادکشاورزی بوده و هم اکنون مسئولیت اجرای طرح کلان ارتقای مرغ لاین آرین را در سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی وزارت جهادکشاورزی عهده دار است.

ایران اکونومیست: مرغ لاین دقیقاً از چه جایگاهی در زنجیره تولید گوشت مرغ برخوردار است؟

مردی: درخصوص جایگاه حیاتی مرغ لاین در تولید گوشت مرغ باید بدانیم که تنها یک قطعه مرغ لاین، به‌طور متوسط توانایی تولید ۴۵ مرغ اجداد، حدود ۲۲۵۰ مرغ مادر گوشتی، و در نهایت بیش از ۳۰۰ هزار قطعه جوجه گوشتی را دارد. این یعنی همان یک پرنده مرغ لاین می‌تواند زنجیره‌ای را فعال کند که به تولید حدود ۴۲۵ تُن گوشت مرغ منتهی شود.

نکته قابل تأمل اینجاست که کل تولید ۳ میلیون تن گوشت مرغ در کشور، عملاً بر پایه‌ای به‌غایت محدود بنا شده است؛ به‌طوری‌که تنها حدود ۸ تا ۱۰ هزار قطعه مرغ لاین، بنیان ژنتیکی و تولیدی این صنعت عظیم را تشکیل می‌دهند. این اعداد به‌روشنی نشان می‌دهند که اگر به هر دلیلی دسترسی به این لاین‌ها از بین برود یا آسیب ببیند، امنیت غذایی میلیون‌ها ایرانی به خطر خواهد افتاد. به‌عبارت دیگر، کل زنجیره مهمترین منبع پروتئین مردم ایران، به همین جمعیت کوچک از مرغ‌های لاین وابسته است.

این موضوع تنها مختص ایران نیست. امروز، حدود ۹۰ درصد گوشت مرغ جهان از سه شرکت بزرگ بین‌المللی که مالک لاین‌های اصلی هستند، منشأ می‌گیرد. بنابراین، لاین‌ها نه‌تنها قلب ژنتیکی صنعت طیور جهان‌اند، بلکه نماد تمرکز و انحصار ژنتیکی در حوزه‌ای حیاتی از امنیت غذایی نیز هستند. خوشبختانه ایران، در میان کشورهای معدودی در جهان است که دارای لاین مستقل مرغ گوشتی به نام آرین است.

لذا حفظ و احیای لاین آرین، تنها نگهداری یک ذخیره ژنتیکی نیست؛ بلکه اقدامی راهبردی و بلندمدت برای تقویت پدافند غیرعامل زیستی و تثبیت بنیان‌های امنیت غذایی کشور در حوزه تولید گوشت مرغ به‌شمار می‌آید.

ایران اکونومیست: علت برجسته‌شدن موضوع مرغ لاین آرین در سیاست‌گذاری کلان غذایی کشور چیست؟

مردی: برای پاسخ به این پرسش باید ابتدا به نقش راهبردی گوشت مرغ در سبد غذایی ایرانیان توجه کرد. در حال حاضر، قریب به ۷۰ درصد از پروتئین حیوانی مصرفی مردم ایران از طریق گوشت مرغ تأمین می‌شود. صنعت تولید گوشت مرغ یکی از پیشرفته‌ترین، یکپارچه‌ترین و پویاترین زیرشاخه‌های بخش کشاورزی کشور است که سالانه حدود ۳ میلیون تن گوشت مرغ تولید می‌کند.

اما نکته کلیدی اینجاست که این قدرت تولید، به‌طور ساختاری به واردات وابسته است. در خوشبینانه ترین حالت به طور میانگین بیش از ۸۰ درصد زنجیره تولید گوشت مرغ کشور در بخش های نهاده‌ها، واکسن و دارو، مرغ اجداد و تجهیزات تولید به خارج از کشور وابسته است و تا پیش از سال ۱۳۹۸، ۱۰۰ درصد اجداد گوشتی از نژادهای خارجی تأمین می‌شد.

در نتیجه، این صنعت در برابر شوک‌های بیرونی، به‌ویژه تحریم‌های هدفمند، بسیار آسیب‌پذیر است. مرغ لاین آرین، به عنوان تنها لاین مستقل ژنتیکی کشور و جهان اسلام، پاسخی راهبردی به این آسیب‌پذیری است و می‌تواند نقش یک ذخیره پدافندی در معماری امنیت غذایی کشور را ایفا کند.

ایران اکونومیست: چگونه می‌توان دوگانگی میان بهره‌وری و استقلال لاین آرین با نژادهای خارجی را رفع کرد؟

مردی: این یک پرسش مهم و البته بنیادین است. ما در حوزه سیاست‌گذاری تولید گوشت مرغ با یک پارادوکس کلاسیک مواجه‌ایم به طوریکه از یک‌سو، بهره‌وری اقتصادی و رقابت‌پذیری بازار و از سوی دیگر، استقلال ژنتیکی و تاب‌آوری راهبردی تولید. بدون تردید، نژادهای تجاری خارجی بواسطه سرمایه گذاری، مطالعات و تحقیقات مستمر انجام شده عملکرد بالاتری دارند، اما مساله اصلی این است که در زمان بحران یا تحریم و یا جنگ، این نژادها دیگر در اختیار ما نخواهند بود. در هفته آخر خرداد ماه امسال به دلیل شرایط جنگی هواپیمای حامل اجداد گوشتی نتوانست در فرودگاه های کشور بنشیند در چنین شرایطی، تنها راهکار مؤثر، تکیه بر مرغ لاین آرین است که در داخل کشور وجود دارد و تحت کنترل حاکمیت قرار دارد.

مرغ لاین آرین، دقیقاً در همین نقطه معنا پیدا می‌کند. تجربه سال‌ ۱۳۹۸ نشان داد که در غیاب واردات، آرین می تواند زنجیره تولید را سرپا نگه دارد و از وقوع بحران گسترده در بازار گوشت مرغ جلوگیری کند. آرین؛ سلاح پدافندی برای تولید پایدار گوشت مرغ در زمان های بحرانی است.

ایران اکونومیست: برنامه ملی احیای مرغ لاین آرین دقیقاً از چه زمانی آغاز شد و در چه شرایطی شکل گرفت؟

مردی: برنامه ملی احیای مرغ لاین آرین از خردادماه ۱۳۹۹ و در پاسخ به یک بحران مهم شکل گرفت؛ در شهریور ۱۳۹۸، پس از دو دهه، صادرات مرغ اجداد به کشور متوقف شد و این امر، اختلال جدی در زنجیره تأمین گوشت مرغ ایجاد کرد. با ورود نهادهای امنیتی، صدور دستورات صریح مقام معظم رهبری، این برنامه با مشارکت بیش از ۲۰ نهاد ملی و با محوریت وزارت جهادکشاورزی کلید خورد.

مهمترین هدف این برنامه، خنثی سازی تحریم از طریق ورود مرغ سویه آرین به زنجیره تولید گوشت کشور در قالب توسعه مرغ سایز بود.

ایران اکونومیست: روند اجرایی برنامه احیای مرغ لاین آرین در کشور تا چه اندازه موفق بوده است؟

مردی: در دو سال نخست اجرای برنامه، علاوه بر خنثی سازی و رفع تحریم، کشور موفق شد پس از ۲۰ سال، نیاز اجداد و بخش عمده‌ای از مرغ مادر را از مرغ لاین آرین تأمین کند.

تا پیش از سال ۱۳۹۹، تمرکز علمی و تولیدی کشور بر نژادهای وارداتی خارجی بود. اما از سال ۱۳۹۹، با آغاز برنامه، این لاین مجدداً جایگاه راهبردی خود در امنیت غذایی کشور را تثبیت کرد.

همزمان، جریان تازه‌ای در حوزه تحقیق و توسعه شکل گرفت. تمرکز محققان و مراکز علمی کشور به‌طور جدی به سویه آرین معطوف شد. تاکنون ده‌ها پروژه اصلاحی و کاربردی موفق اجرا شده است که نتایج آن‌ها نشان می‌دهد آرین از پتانسیل ژنتیکی مناسبی برای ارتقا برخوردار است. با اجرای این برنامه، موجی از حساسیت و توجه ملی نسبت به موضوع خوداتکایی ژنتیکی در صنعت طیور کشور شکل گرفت.

این جریان‌سازی علمی و راهبردی، ارتقای اعتبارات و احیای مجتمع لاین بابلکنار، تنها ذخیره‌گاه ژنتیکی لاین آرین در کشور و بازسازی زیرساخت‌های آن شد. همچنین، به منظور تقویت پدافند غیرعامل و تضمین امنیت ژنتیکی، یک لاین پشتیبان در نقطه‌ای دیگر از کشور ایجاد شد و گله‌های اجداد کبیر آرین نیز در محل های مستقل دیگری ساماندهی شدند.

این تحرکات، نه‌تنها ظرفیت‌های موجود را احیا کرد، بلکه در سطوح سیاست‌گذاری مانند برنامه هفتم، توجه بالاترین نهادهای تصمیم‌گیر کشور را به اهمیت استقلال ژنتیکی صنعت تولید گوشت مرغ در امنیت غذایی جلب کرد.

ایران اکونومیست: آیا لاین آرین واقعاً از پتانسیل ژنتیکی لازم برای ارتقا برخوردار است؟

مردی: چنین تصوری نادرست و فاقد پشتوانه علمی است. پیش از سال ۱۳۹۸، تمرکز ظرفیت علمی کشور عمدتاً بر نژادهای خارجی بود. بسیاری از پایان‌نامه‌ها و طرح‌های تحقیقاتی در زمینه بهبود ضریب تبدیل غذایی، سرعت رشد، مقاومت به بیماری و کیفیت لاشه، بر این نژادها متمرکز بود. اما از سال ۱۳۹۹ به بعد، با تغییر راهبرد ملی، بخش قابل توجهی از ظرفیت تحقیقاتی کشور به سویه آرین معطوف شد.

نتایج این پروژه‌ها نشان داده‌اند که با به‌کارگیری ابزارهای نوین اصلاح نژاد و فناوری‌های انتخاب ژنتیکی، می‌توان عملکرد آرین را به سطوح اقتصادی قابل قبول ارتقا داد. نتایج تحقیقات نشان داده است سویه آرین دارای ظرفیت ژنتیکی مناسبی برای ارتقای صفات عملکردی است. این یعنی اختلاف موجود با نژادهای پرراندمان خارجی، غیرقابل جبران نیست، بلکه نیازمند سیاست‌گذاری و حمایت ساختاری است.

ایران اکونومیست: سیاست پیشنهادی شما برای مدیریت تولید گوشت مرغ در کشور چیست؟

مردی: ما با یک انتخاب تاریخی مواجه‌ایم. می‌توانیم همچنان صرفا متکی به واردات مرغ اجداد باقی بمانیم و هر بار با بحران و تحریم دچار شوک شویم، یا اینکه با سرمایه‌گذاری هدفمند، اصلاح ژنتیکی هوشمند، و نگاه راهبردی، لاین آرین را به یک ستون پایدار در امنیت غذایی کشور تبدیل کنیم. آرین تنها یک نژاد مرغ نیست؛ یک مأموریت ملی برای دفاع از حق تغذیه مردم ایران در روزهای سخت است.

اما نکته کلیدی در این مسیر آن است که سیاست‌گذاری ما باید میان دو خطر جدی توازن برقرار کند، نه کار را رها کنیم و نه در ورود آرین به زنجیره تولید شتاب‌زده عمل کنیم. اگر در شرایط عادی و بدون ارتقای کافی آرین، آن را به‌سرعت و بدون تدبیر به حلقه اصلی تولید وارد کنیم، با مقاومت بدنه تولیدکننده، زنجیره‌های اقتصادی و حتی مصرف‌کننده مواجه خواهیم شد.

این عجله ممکن است به تضعیف پروژه احیای آرین بینجامد. در مقابل، اگر در مسیر ارتقای ژنتیکی و بهبود راندمان آن کار را رها کنیم، دوباره در معرض وابستگی قرار خواهیم گرفت.

در شرایط بحران و تحریم، استفاده فوری و بی‌قید از آرین یک ضرورت ملی است، اما در شرایط عادی، تولید کشور باید با بالاترین راندمان اقتصادی تمام سویه های در دسترس ادامه یابد، در حالی که مسیر ارتقای ژنتیکی آرین با برنامه‌ریزی دقیق پیگیری شود.

راهکار مناسب، اجرای یک «مدل ترکیبی هوشمند» در سیاست‌گذاری تولید است. به این معنا که در شرایط عادی، از نژادهای خارجی با راندمان بالا استفاده شود تا بازار داخلی دچار تنش نشود؛ اما همزمان و بدون سهل انگاری، ظرفیت آرین به‌عنوان پشتوانه راهبردی حفظ و تقویت شود.

این مدل، چند پیش‌نیاز کلیدی دارد که شامل نخست حفظ و مراقبت جدی از مرکز اصلی و سایت‌های پشتیبان برای مواجهه با شرایط بحرانی، دوم حمایت مادی و معنوی از تداوم و گسترش برنامه‌های اصلاح نژاد آرین با بهره‌گیری از دانش روز و در آخر توسعه بازارهای اختصاصی برای آرین در قالب مرغ سایز، گوشت ارگانیک، یا بازارهای صادراتی خاص است.

ایران اکونومیست: سخن پایانی

مردی: تجربه سال ۱۳۹۸ نشان داد که تنها چند ماه وقفه در واردات می‌تواند منجر به بحران در کل زنجیره تولید شود. اگر به هر دلیلی، دسترسی به نژادهای خارجی مسدود شود یا امکان تولید از محل لاین آرین به هر دلیلی میسر نگردد کشور عملاً فاقد گزینه جایگزین خواهد بود.

در چنین شرایطی، مخاطره‌ای جدی برای ثبات اجتماعی، امنیت غذایی و حتی امنیت ملی ایجاد می‌شود. امروز در جهان، غذا به ابزار قدرت و کنترل بدل شده است. در جنگ‌های مدرن، سلاح دشمن گرسنگی است و آرین، سپر دفاعی ما در برابر این تهدید ترکیبی است. بنابراین در سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌های اجرایی و حتی قوانین بالادستی، باید این رویکرد دو وجهی مورد توجه قرار گیرد.

آرین نه فقط «سلاح پدافندی برای تولید پایدار گوشت مرغ» است، بلکه یک ظرفیت جدید برای دوران صلح نیز هست. می‌توان آرین را به‌عنوان پایه‌ای برای بازار گوشت سایز، گوشت کم‌چرب، یا حتی صادرات منطقه‌ای توسعه داد. اگر این نگاه راهبردی و منعطف در برنامه‌ها لحاظ شود، آرین می‌تواند به‌جای یک دغدغه حاشیه‌ای، به یک فرصت ملی در تولید و تجارت غذا تبدیل شود.