آبسنگ‌های مرجانی و تغییر اقلیم

گروه جامعه ایران اکونومیست - خلیج فارس پهنه آبی منحصربفردی است که انواع گونه های آبزی را در خود جای داده است، از انواع ماهیان گرفته تا جلبک ها، دوزیستان و آبسنگ های مرجانی که در دنیا بی نظیر هستند، زمانی اهمیت این اکوسیستم بیشتر می شود که بدانیم خلیج‌فارس دریایی نیمه بسته با آبی گرمتر از متوسط دمای اقیانوس‌ها و سایر دریاهاست، علاوه بر این دریایی کم عمق است به طوری که حداکثر عمق آن بین ۹۰ تا ۱۰۰ متر در اطراف جزیره تنب بزرگ، ابوموسی، لاوان و فارسی و عمق متوسط آن حدود ۳۰ متر است از این رو دریایی شکننده و حساس محسوب می شود، اما همین دریای حساس دنیایی از انواع آبزیان و گونه های آبزی را در خود جای داده که برخی از آنها در دنیا بی نظیر هستند.

در این میان یکی از عجایب این پهنه آبی وجود آبسنگ های مرجانی است که برخی از آنها در دنیا لنگه ندارند، از نظر علمی آبسنگ ها یکی از ظریف ترین و حساس ترین اکوسیستم های آبی هستند که عوامل بیرونی تاثیر زیادی بر حیات و ممات آنها دارد، اما آبسنگ های مرجانی خلیج فارس از این لحاظ منحصر بفرد هستند به طوری که دمای بالا و پایین این حوضه آبی را به خوبی تحمل می کنند، به عنوان مثال مرجان‌ها دمای ١٨ تا ٣٢ درجه را می‌توانند تحمل کنند اما در خلیج فارس دمای ١۴ و ٣۶ درجه هم ثبت شده است.

حدود ۱۱۱ گونه مرجانی در خلیج فارس شناسایی شده که ١٠٣ گونه آن در جزایر ایرانی خلیج فارس وجود دارد از این رو خلیج فارس یکی از زیستگاه های مهم و حایز اهمیت آبسنگ ها است، تقریبا تمامی جزایر ایرانی با آبسنگ های مرجانی محاصره شده است، حدود ۱۷ جزیره ایرانی در خلیج فارس وجود دارد که از جمله مهمترین مناطق مرجانی ایران می توان به جزایر خارگ، خارگو، فارسی، طاهری، کیش، لاوان، هندورابی، فارور، بنی فارور، شیدور، تنب بزرگ، تنب کوچک، سیری، لارک، ابوموسی، هنگام، قشم، هرمز، خلیج نای بند و خلیج چابهار اشاره کرد، در این میان بیشترین گسترش آبسنگ ها در جزایر خارگ و خارگو است اما مرجان ها در چند سال اخیر به علت انواع آلودگی ها و گرمایش جهانی دچار سفیدشدگی شده اند و این یعنی نابودی آبسنگ ها که باید فکری برای آن کرد.

سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی فرآیندی است که در آن مرجان‌ها به دلیل عوامل تنش‌زای گوناگون مانند تغییرات دما، نور یا مواد مغذی دچار سفیدشدگی می‌شوند و از بین می روند که سازمان حفاظت محیط زیست برای احیای زیستگاه های مرجانی اقدامات سازنده ای انجام داده که منجر به احیای بخش زیادی از این آبسنگ ها شده است.

به اعتقاد کارشناسان سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی اتفاقی است که معمولا هر چند سال یکبار رخ می دهد اما مساله مهم این است که اکنون شدت و تواتر آن بیشتر شده یعنی میزان سفیدشدگی نسبت به سال های گذشته افزایش یافته است، بر این اساس در سال های گذشته میزان سفیدشدگی کمتر بود به عنوان مثال ۳۰ تا ۴۰ درصد مرجان ها سفید می شدند و هر هشت یا ۱۰ سال یکبار هم رخ می داد اما اکنون فاصله زمانی رخ دادن سفیدشدگی کم شده و به ۴ تا ۶ سال رسیده است بنابراین از این لحاظ شرایط در حال نامساعد شدن است.

در این میان نقش گرمایش جهانی در روند سفیدشدگی آبسنگ های مرجانی قابل تامل است، در واقع گرمایش جهانی مساله ای نیست که فقط برای کشور ما رخ داده است بلکه تمام دنیا را تحت تاثیر قرار داده و بر مولفه های زیستی آنها تاثیر می گذارد، در منطقه ما هم که ذاتا منطقه ای گرم و نیمه خشک است تاثیر بیشتری دارد؛ از طرفی خلیج فارس که در حالت عادی هم نسبت به سایر دریاها و اقیانوس ها دمای آب بالاتری دارد، اکنون در این شرایط تاثیر بیشتری می گیرد و دمای آن به شدت بالا می رود و اکنون هم نسبت به سایر پهنه های آبی دمای بالاتری دارد بنابراین تاثیر زیادی بر آبسنگ های مرجانی برجای می گذارد.

سفیدشدگی به علت جدا شدن یک جلبک از آبسنگ رخ می دهد، در واقع یک جلبک همزیست با مرجان زندگی می کند که رنگ خود را از آن می گیرد وقتی دمای آب بالا می رود در مرجان یک سیستم تدافعی ایجاد می شود و برای اینکه بتواند خود را زنده نگه دارد آن جلبک را از خود دور می کند تا دیگر هزینه اضافه ای نداشته باشد تا آن جلبک را در خود نگه دارد، سعی می کند برای زنده ماندن خودش انرژی بگذارد و بتواند بقای خود را تنظیم کند.

البته آن جلبک همزیست هم به حیات آبسنگ کمک می کند در واقع با فتوسنتزی که انجام می دهد به نوعی غذا را برای آبسنگ تامین می کند اما نگه داشتن آن نیاز به انرژی دارد، حالا زمانی که دما بالا می رود و شرایط برای مرجان استرس زا می شود، جلبک را از خود خارج می کند تا بقای خودش را تضمین کند، آبسنگ مرجانی می تواند ۲ تا سه هفته شرایط بدون جلبک را تحمل کند اگر شرایط و دمای آب مساعد شود، احتمال بازگشت آن جلبک و حیات دوباره مرجان وجود دارد اما اگر شرایط مساعد نشود و دمای آب برای مدت طولانی بالا بماند باعث از بین رفتن مرجان و مردن آن می شود.

مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست به خبرنگار محیط زیست ایران اکونومیست گفت: در خلیج فارس حدود ۲۱ گونه پستاندار دریایی زیست می کند، تعداد متنوعی از گونه‌های دلفین‌ها را داریم، علاوه بر اینها بیش از ۱۰۰ گونه آبسنگ مرجانی در این حوضه آبی وجود دارد که عمدتا هم در سواحل جزایر قرار دارند.

شهرام فداکار افزود: نکته جالب این است که تمام آبسنگ های مرجانی خلیج فارس در نوع خودشان بی نظیر هستند، برای اینکه معمولا در دنیا آبسنگ های مرجانی در شرایط اکولوژیکی مانند خلیج فارس قرار ندارند، یعنی اینکه خلیج فارس منطقه ای با شوری و دمای بالا است، این در حالیست که آبسنگ ها نسبت به دما و شوری بسیار حساس هستند اما آبسنگ های خلیج فارس نسبت به این شرایط مقاوم شده اند.

وی ادامه داد: از طرف دیگر گردشگری به ویژه غواصی و برداشت آبسنگ ها توسط افراد سودجو نیز زیست بوم های مرجانی را تهدید می کند، در این شرایط پلانگتون های رنگی داخل آبسنگ های مرجانی از بین می رود و رنگ مرجان سفید و در بازار به صورت غیر قانونی فروخته می شود، این روند آسیب زیادی به این اکوسیستم های منحصر به فرد وارد می کند.

فداکار با اشاره به روند تغییر اقلیم به عنوان چالش دیگری برای آبسنگ های مرجانی گفت: تغییر اقلیم به عنوان یک چالش دیگر تاثیرات زیادی بر خلیج فارس دارد، البته این پدیده هم ریشه انسانی دارد، شاید در نگاه اول ردپای انسانی را در آن نبینیم اما در بلند مدت نشان داده می شود به طوری که در دهه‌های اخیر شاید حدود ۱۰ سال گذشته به علت تغییرات اقلیمی هر سال به ویژه در تابستان در بلند مدت یک درجه دمای آب خلیج فارس گرمتر شده و این موجب شدت گرفتن بروز پدیده سفیدشدگی در آبسنگ های مرجانی در سواحل جزایر خلیج فارس شده است.

وی تاکید کرد: این روند به ویژه در تابستان که دما از حدود تحمل آبسنگ های مرجانی خارج می شود، تکرار شونده شده، شاید در گذشته دور، سفیدشدگی مرجان ها به علت افزایش ناگهانی دما رخ می داد که آنهم به ندرت اتفاق می افتاد اما اکنون هر سال باید برای وقوع این اتفاق آماده باشیم به طوری که بخش زیادی از آبسنگ ها و گاها تا حدود ۶۰ درصد از پوشش مرجانی سواحل جزایر خلیج فارس از بین می روند.

اسکلت آبسنگ ها را از زیستگاه خارج نکنید

وی درباره اینکه آیا این حجم از پوشش آبسنگ ها به طور کامل از بین می روند یا دوباره به حیات برمی گردند گفت: معمولا زمانی که به علت افزایش دما مرگ آبسنگ مرجانی اتفاق می افتد، یعنی اینکه دما به حدی بالا رفته که از تحمل آبسنگ خارج است گاهی رکورد دمایی ۳۵ تا ۳۶ درجه هم داشته ایم، در این شرایط پلانکتون های همزیست مرجان ها از بین می رود و آبسنگ سفید می شود، در این حالت عنوان می شود که مرگ آبسنگ مرجانی اتفاق افتاده است، اما به این دلیل که اسکلت مرجانی همچنان در زیستگاه باقی است، در صورت فراهم شدن شرایط امکان برگشت آبسنگ وجود دارد.

مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست تاکید کرد: البته اگر سودجویان اسکلت مرجان ها را از زیستگاه خارج نکنند دوباره امکان احیای زیستگاه وجود دارد که معمولاً در فصول مناسب وقتی دما و میزان اکسیژن آب در شرایط مطلوب قرار می گیرد، امکان بازسازی آبسنگ ها وجود دارد اما سواحل و زیستگاه هایی هم هستند که دیگر آبسنگ ها در آنها احیا نمی شوند و به طور کامل از بین می روند.

وی اظهار کرد: البته با توجه به چالش ها و بحرانی هایی مانند انواع آلودگی ها که در خلیج فارس وجود دارد، احتمال اینکه آبسنگ های مرجانی به شرایط قبل برگردند کمتر از ۵۰ درصد است، چون شرایط سختی همچون ورود آلاینده ها به اکوسیستم آنهم با حجم بسیار بالا حاکم است، تخمین زده می شود سالانه حدود ۴۷۰ میلیون متر مکعب پساب وارد خلیج فارس می شود که ناشی از فاضلاب آب شیرین‌کن‌ها، فاضلاب‌های شهری و صنایع مختلف فعال در سواحل است.

فداکار درباره اینکه آیا آمار دقیقی از نابودی مرجان ها وجود دارد گفت: آمار دقیقی در زمینه از بین رفتن مرجان ها وجود ندارد اما به صورت موردی در جزایر مختلف با آن مواجه هستیم به ویژه در سواحل جزایری که جمعیت و فعالیت های انسانی افزایش داشته و همچنین توسعه صنایع باعث از بین رفتن حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد پوشش مرجانی اطراف این جزایر شده است، در سواحل جزایری مانند خارگ، کیش و هندورابی به علت ساخت و سازهای انجام شده، بخش زیادی از آبسنگ های مرجانی از بین رفته است.

مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار کرد: البته سازمان حفاظت محیط زیست در راستای حفاظت از آبسنگ های مرجانی طرح احیای زیستگاه های مرجانی را در نقاطی از خلیج فارس اجرا کرده که موفقیت آمیز بوده است.

وی گفت: یکی از این طرح ها در اطراف جزایر خارگ و خارگو اجرا شد که نتایج نخستین دور پایش سال ۱۴۰۴ از بسترهای مصنوعی مرجانی در اطراف این جزایر، نشان می‌دهد که مرجان‌های کاشته‌ شده بر روی سازه‌های مصنوعی در وضعیت بسیار مطلوبی قرار دارند و هیچ‌گونه علائم سفیدشدگی در آن‌ها مشاهده نشده است.