ریشه‌های ناترازی برق در کشور و راهکارهای پیشنهادی

یکی از بحران‌های پیش روی اقتصاد و صنعت کشور، چالش ناترازی انرژی است که هر ساله عمیق‌تر و با ابعاد گسترده‌تری مواجه می‌شود، به‌طوری‌که قطعی گاز در زمستان و قطعی برق در تابستان تبدیل به یک مناسبت دائمی در تقویم فعالیت‌های صنعتی کشور شده است. همان‌گونه که در شکل زیر ملاحظه می‌شود، روند ناترازی برق از سال ۱۳۹۲ شروع شده و از سال ۱۴۰۰ شدت گرفته است. پیش‌بینی می‌شود میزان ناترازی برق در سال ۱۴۰۴ نسبت به سال ۱۴۰۳ افزایش یابد.

روند افزایش ظرفیت اسمی، قدرت تامین شده و اوج تقاضای برق طی سال های ۱۴۰۴-۱۳۹۵

مطابق شکل ۲ عمده افزایش ظرفیت نیروگاهی کشور، از نوع حرارتی بوده که این امر خود عامل دیگری در جهت افزایش مصارف گاز و سایر سوخت‌های فسیلی بوده است. البته سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سال ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ از ظرفیت سازی نیروگاهی کشور افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است.

میزان افزایش ظرفیت سالیانه انواع نیروگاه ها طی سال های ۱۴۰۴-۱۳۹۵

رشد مصرف برق در کشور بسیار بیشتر از افزایش ظرفیت تولید در نیروگاه‌های کشور است که این امر خود یکی از دلایل تشدید ناترازی برق در کشور است (شکل ۳). درحالی‌که در سال ۱۴۰۲ تنها ۱.۷ درصد به ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور اضافه شده است، رشد مصرف ۵.۲ درصد بوده است.

نمودار مقایسه رشد ظرفیت اسمی نیروگاه های کشور، رشد اوج تقاضا و رشد مصرف در سال ۱۴۰۲

همان‌گونه که در شکل ۴ ملاحظه می شود، بیش از ۹۰ درصد تولید برق کشور از طریق نیروگاه های حرارتی تامین شده است و سهم انرژی های تجدیدپذیر از تولید برق تنها 0.5 درصد بوده است.

همچنین بیشترین برق کشور در بخش صنعت با سهم ۳۶% مصرف شده است. پس از بخش صنعت بخش خانگی با سهم 31 درصد و کشاورزی با سهم 14 درصد قرار گرفته اند.

نمودار سهم منابع مختلف در سبد تامین برق کشور در سال ۱۴۰۲

سبد مصرف برق کشور در سال ۱۴۰۲

پیشنهادات اجرایی برای رفع چالش ناترازی برق در کشور

۱- الگوبرداری از برنامه های توسعه زیرسخت های تولید برق از کشورهای منطقه

ارزیابی سیاست‌های کشورهای عربستان و ترکیه نشان می‌دهد که محور توسعه ظرفیت‌های تولید برق در این کشورها مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر است و این کشورها برنامه‌های بلندمدتی در جهت کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی برنامه‌ریزی کرده‌اند. عربستان یک برنامه بلندپروازانه برای تولید ۵۰% برق این کشور از طریق انرژی های تجدیدپذیر در سال ۲۰۳۰ را برنامه ریزی کرده است که البته شرایط اقلیمی و جغرافیایی این کشور، فرصت چنین گام بلندی برای تولید انرژی خورشیدی را در اختیار آن قرار داده است.

رشد تولید برق ترکیه از سال ۲۰۰۰ و با اعمال اصلاحات ساختاری در صنعت برق این کشور آغاز گردید و موجب شد تولید برق این کشور از حدود ۲۷ هزار مگاوات در این سال به حدود ۱۰۰ هزار مگاوات در سال ۲۰۲۳ برسد. در این دوره تصویب قانون بازار برق ترکیه، اصلاح قانون انرژی‌های تجدیدپذیر برای ایجاد بستر لازم برای معرفی مشوق‌های انرژی تجدیدپذیر، تأسیس سازمان تنظیم مقررات بازار انرژی و ایجاد بازار سازمان‌یافته برق (از طریق تصویب قانون بازار برق، ایجاد فضای رشد و آزادسازی برای توسعه بیشتر) از جمله اقداماتی بود که ترکیه با هدف رشد تولید برق خصوصا از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر صورت داد.

همچنین این کشور در سال ۲۰۱۸ با تصویب قانون سقف‌های خورشیدی (Rooftop Legislation) شرایط تاسیس نیروگاه‌های خورشیدی را تسهیل نمود و برای برخی از آنها نیاز به مجوزهای قانونی را حذف کرد.

۲- بهینه سازی و بهبود بهره وری مصرف

یکی از نکات حائز اهمیت، تفاوت فاحش و معنادار در مصرف برق به‌ازای تولید ناخالص داخلی (GDP) در ایران است. باوجود میزان مصرف تقریباً یکسان برق در ایران، عربستان و ترکیه، میزان تولید ناخالص داخلی ایران در مقایسه با این دو کشور حدود یک‌سوم است. این امر نشان می‌دهد که شدت مصرف انرژی و برق در ایران برای تولید کالا و خدمات بسیار بالاتر است و تقریباً سه برابر بیشتر از عربستان و ترکیه است. این امر مبین این مهم است که لازم است موضوع بهینه سازی و بهبود بهره وری مصرف برق در کشور مورد توجه قرار گیرد.

همچنین باید توجه داشت که برای افزایش ۲۰ هزار مگاوات به ظرفیت تولید برق کشور (معادل میزان ناترازی موجود) با روند کنونی توسعه نیروگاهی، حدود ۱۰ سال زمان لازم است (در ۱۰ سال گذشته، ظرفیت تولید برق کشور حدود ۲۰ هزار مگاوات افزایش‌یافته است). بنابراین، چالش ناترازی برق در کشور، نیازمند اجرای سیاست‌های بهینه‌سازی و کاهش مصرف در بخش‌های صنعت، کشاورزی و خانگی است.

در حوزه تولید برق نیز، باتوجه‌به کمبود گاز و سایر سوخت‌های مورد نیاز نیروگاه‌های حرارتی (گازی، بخاری و سیکل ترکیبی)، توسعه ظرفیت تولید برق باید بر انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی، متمرکز شود.

*پژوهشگران موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی

** مأخذ آمار: شرکت مادرتخصصی ایران، ۵۶ سال صنعت برق ایران در آیینه آمار