تحریم هوش مصنوعی چراغ علم را کم‌سو می‌کند

هوش مصنوعی به عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمی و فناورانه قرن بیست‌ویکم، تأثیرات گسترده‌ای بر تمامی صنایع و جنبه‌های مختلف زندگی بشر گذاشته است. این فناوری نه تنها در حل مسائل پیچیده علمی و مهندسی بلکه در بهبود فرآیندهای اقتصادی، پزشکی، حمل‌ونقل و بسیاری دیگر از حوزه‌ها نقش‌آفرینی کرده است. پژوهشگران در سراسر جهان می‌کوشند تا از ظرفیت‌های هوش مصنوعی به بهترین شکل بهره‌برداری کنند و در مسیر توسعه فناوری‌های نوین گام بردارند. با این حال، پژوهشگران ایرانی علی‌رغم رشد چشمگیر در تولیدات علمی، با چالش‌های گوناگونی روبه‌رو هستند که این مشکلات تأثیرات قابل توجهی بر روند پیشرفت علمی کشور گذاشته است.

این چالش‌ها محدود به مسائل فنی نیست بلکه بر توانایی تعامل با جامعه علمی جهانی، دسترسی به منابع علمی معتبر و استفاده از پلتفرم‌های پیشرفته هوش مصنوعی نیز اثرگذار بوده است. در همین راستا پژوهشگر ایران اکونومیست با «حسین امامی» استاد دانشگاه و پژوهشگر رسانه‌های نوین، گفت‌وگو کرده است تا از دیدگاه‌های او درباره چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی پژوهشگران ایرانی در حوزه هوش مصنوعی آگاهی بیشتری حاصل شود. متن گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانیم:

تأثیر تحریم‌های علمی بر پژوهشگران ایرانی

امامی معتقد است که تحریم‌ها تأثیرات گسترده‌ای بر فعالیت‌های علمی و پژوهشی در ایران داشته است. این تحریم‌ها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر آزادی علمی و روند تولید علم در کشور تأثیر گذاشته‌اند. پژوهشگران ایرانی در انتشار یافته‌های علمی خود با موانع متعددی روبه‌رو هستند. حضور در کنفرانس‌های بین‌المللی و دسترسی به منابع تحقیقاتی نیز با چالش‌های جدی همراه شده است.

این استاد دانشگاه در ادامه توضیح می‌دهد: گرچه برخی آمارها نشان می‌دهد که تعداد مقالات منتشرشده توسط پژوهشگران ایرانی افزایش داشته است اما این افزایش عمدتاً به دلیل نمایه‌سازی مجلات داخلی و انتشار در نشریات کم‌اعتبار بوده است. بسیاری از مجلات معتبر بین‌المللی از انتشار مقالات پژوهشگران ایرانی به بهانه تحریم‌ها جلوگیری می‌کنند که این امر ارتباط علمی ایران با جامعه جهانی را تضعیف کرده است.

تحریم‌های بانکی و مشکلات مالی پژوهشگران ایرانی

یکی از چالش‌های مهمی که امامی به آن اشاره می‌کند، تحریم‌های بانکی و مالی است که مانع از انتقال منابع مالی برای تحقیقات و همکاری‌های علمی شده است. این تحریم‌ها مانند جریان خون در بدن هستند؛ اگر انتقال مالی متوقف شود، کل سیستم علمی دچار اختلال خواهد شد.

پژوهشگر رسانه‌های نوین به این نکته اشاره می‌کند که حتی آزمایش‌های بالینی که با حمایت کشورهای خارجی انجام می‌شد، به دلیل محدودیت‌های انتقال منابع مالی متوقف شده‌اند. همچنین، سیستم بانکی ایران به دلیل تحریم‌ها از شبکه‌های بین‌المللی مانند سوئیفت جدا مانده است که این امر مشکلات زیادی برای پرداخت هزینه‌های انتشار مقالات، شرکت در کنفرانس‌های بین‌المللی و دریافت حمایت‌های مالی ایجاد کرده است.

اگر تحریم‌ها در حوزه هوش مصنوعی برداشته شوند، سرعت پیشرفت علمی ایران افزایش خواهد یافت اما در کنار آن، باید مراقب باشیم که پس از رفع تحریم‌ها، با چالش‌هایی مانند فیلترینگ داخلی مواجهه نشویم.

تحریم‌های هوش مصنوعی و انزوای فناورانه

امامی به تحریم‌ها در حوزه هوش مصنوعی اشاره می‌کند و می‌گوید: در ابتدای سال ۲۰۲۵، تحریم‌هایی علیه برخی نهادهای ایرانی به دلیل استفاده از هوش مصنوعی اعمال شد. این موضوع باعث شد بسیاری از پلتفرم‌های هوش مصنوعی و زیرساخت‌های مربوط به آن برای کاربران ایرانی مسدود شوند.

این استاد دانشگاه به خطای ۴۰۳ اشاره می‌کند که به‌عنوان یکی از پیامدهای این تحریم‌ها، دسترسی پژوهشگران ایرانی به ابزارهای هوش مصنوعی را محدود کرده است. همچنین، توسعه یک اکوسیستم قوی در حوزه فناوری در داخل کشور دشوار شده است زیرا بسیاری از شرکت‌های خارجی از همکاری با ایران خودداری می‌کنند.

در ادامه امامی به تأثیر تحریم‌ها بر استفاده عمومی از هوش مصنوعی در ایران اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: در حالی ‌که کشورهای پیشرفته به‌ سرعت در حال استفاده از هوش مصنوعی در سازمان‌ها، ادارات و خدمات عمومی هستند ما به دلیل تحریم‌های خارجی و محدودیت‌های داخلی از این فناوری عقب افتاده‌ایم. اگر این تحریم‌ها برداشته شوند، سرعت پیشرفت علمی ایران افزایش خواهد یافت اما در کنار آن، باید مراقب باشیم که پس از رفع تحریم‌ها، با چالش‌هایی مانند فیلترینگ داخلی مواجهه نشویم.

او تأکید می‌کند که آزادسازی جریان علم، همکاری‌های بین‌المللی و رفع موانع داخلی و خارجی، از الزامات توسعه علمی ایران در دنیای امروز است.

این استاد دانشگاه معتقد است که یکی از بهانه‌های اصلی برای اعمال این تحریم‌ها، نگرانی‌های غرب درباره استفاده نظامی از پیشرفت‌های علمی ایران است. او توضیح می‌دهد که این کشورها ادعا می‌کنند ایران از تحقیقات علمی خود در حوزه‌هایی مانند هسته‌ای و نظامی استفاده می‌کند، درحالی‌که این تحریم‌ها در عمل باعث محدودیت‌های گسترده در توسعه فناوری‌های غیرنظامی و علمی نیز شده‌اند.

او همچنین اشاره می‌کند که این تحریم‌ها سرمایه‌گذاری‌های خارجی در حوزه‌های زیرساختی، فناوری و هوش مصنوعی را به ‌شدت کاهش داده‌اند که این امر موجب شده پژوهشگران ایرانی برای تأمین بودجه تحقیقات خود با مشکلات جدی مواجه شوند.

خسارت‌های غیرمالی و تأثیرات روانی بر پژوهشگران

امامی علاوه بر خسارت‌های مالی، به تأثیرات روانی این تحریم‌ها بر جامعه علمی ایران نیز اشاره می‌کند. او می‌گوید: بسیاری از پژوهشگران ایرانی به دلیل محدودیت‌های ایجاد شده در انتشار مقالات و حضور در مجامع علمی بین‌المللی، دچار احساس انزوا و سرخوردگی شده‌اند.

جامعه علمی ایران در برابر تحریم‌ها تاب‌آوری قابل ‌توجهی نشان داده است. با وجود محدودیت‌های گسترده، تولیدات علمی ایران همچنان رشد داشته است اما این به معنای نادیده گرفتن مشکلات موجود نیست.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: وقتی یک پژوهشگر مقاله‌ای را به مجله‌ای بین‌المللی ارسال می‌کند و صرفاً به دلیل ایرانی بودن رد می‌شود یا حتی نمی‌تواند هزینه انتشار مقاله را به دلیل تحریم‌های بانکی پرداخت کند، این مسائل تأثیرات عمیقی بر روحیه پژوهشگران می‌گذارد و آن‌ها را به سمت مهاجرت سوق می‌دهد. چرا که در کشورهای دیگر امکانات پژوهشی، دسترسی آزاد به منابع و حمایت مالی بیشتری وجود دارد.

تاب‌آوری جامعه علمی ایران در برابر تحریم‌ها

با وجود تمام این چالش‌ها، امامی معتقد است که جامعه علمی ایران در برابر تحریم‌ها تاب‌آوری قابل ‌توجهی نشان داده است. او می‌گوید که با وجود محدودیت‌های گسترده، تولیدات علمی ایران همچنان رشد داشته است اما این به معنای نادیده گرفتن مشکلات موجود نیست.

او تأکید می‌کند که ایران برای مقابله با این چالش‌ها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و حمایت از پژوهشگران است. به‌ عنوان ‌مثال، دانشگاه‌ها و نهادهای علمی می‌توانند نشریات علمی معتبری را به زبان انگلیسی منتشر کنند تا پژوهشگران بتوانند مقالات خود را در آن‌ها منتشر کنند و از این طریق، کیفیت علمی داخلی افزایش یابد. اگر این نشریات به استانداردهای بالای علمی و داوری دقیق پایبند باشند، می‌توانند به مراجع معتبر علمی تبدیل شوند و پژوهشگران ایرانی دیگر مجبور نباشند برای انتشار مقالات خود به مجلات خارجی وابسته باشند.

این استاد دانشگاه معتقد است که باید توجه داشت سیاست‌های داخلی مانند فیلترینگ و محدودیت‌های دسترسی به برخی سرویس‌ها نیز پژوهشگران را با مشکلات بیشتری مواجهه کرده است. در حالی که کشورهای دیگر از هوش مصنوعی در وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و کسب‌وکارها به‌طور گسترده استفاده می‌کنند، ایران در این زمینه با تأخیر جدی مواجهه است. اگر این محدودیت‌های داخلی نیز کاهش پیدا نکنند، فاصله ایران با جهان در حوزه‌های علمی و فناوری بیشتر خواهد شد.

جمع‌بندی

تحریم‌های علمی و دانشگاهی تأثیرات گسترده‌ای بر پژوهشگران ایرانی داشته‌اند، از کاهش تعاملات بین‌المللی و مشکلات مالی گرفته تا افزایش مهاجرت نخبگان. با این حال، جامعه علمی ایران با وجود تمام این چالش‌ها، همچنان در مسیر پیشرفت حرکت می‌کند. برای مقابله با اثرات تحریم‌ها، باید سرمایه‌گذاری بیشتری در زیرساخت‌های پژوهشی داخلی انجام شود، کیفیت نشریات علمی بهبود یابد و از نخبگان حمایت بیشتری صورت گیرد. همچنین، کاهش محدودیت‌های داخلی می‌تواند به رشد علمی و فناوری کشور کمک کند و مسیر را برای توسعه پایدار هموار سازد.