کاربران، نقش‌آفرینان اصلی ارزش سرمایه‌ای در فضای مجازی هستند

به گزارش روز شنبه گروه علمی ایران اکونومیست از شورای عالی انقلاب فرهنگی، سعید رضا عاملی در نشست هوش مصنوعی، سواد دیجیتال و آینده کتاب کودک و نوجوان، به اهمیت تلفیق مباحث نظری و عملی در این نشست اشاره و از ظرفیت بالای داده‌ای ایجاد شده ابراز خرسندی کرد و دانلود بیش از ۱۱.۵ میلیون فایل از این فضا در سال ۱۴۰۲ را رکوردی قابل توجه دانست.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی بر ضرورت پذیرش تغییرات اساسی در زیست‌بوم کنونی اشاره و تاکید کرد: در شرایط کنونی ما دو فضا داریم؛ یک فضایی که تابع جغرافیاست و مرزهای ملی و قاعده دارد و یک فضای فرا جغرافیا داریم که این فضای فرا جغرافیا، پهنه‌اش جهانی و کاربرانش پنج و نیم میلیارد جمعیت کاربران فضای مجازی است که این جمعیت رشد پیدا خواهد کرد و با جمعیت جهان مساوی خواهد شد.

وی درباره اهمیت ماهیت «رقومی» این فضا گفت: فضای مجازی بر پایه قوانین ریاضی و منطقی ساخته شده است. این محیط توسط الگوریتم‌هایی که در واقع معادلات ریاضی هستند، مدیریت می‌شود، الگوریتم‌ها راه‌حل‌هایی هستند که برای حل مسائل طراحی شده‌اند و به آثار بزرگی مثل خوارزمی، که پایه‌گذار علم الگوریتم بود، وابسته هستند.

عاملی به ویژگی‌های مرکزی و غیرمرکزی این فضا اشاره کرد که فضای مجازی دارای ترکیبی از مرکزیت و غیر مرکزیت است. از یک سو، شرکت‌هایی مانند تپسی، اسنپ، دیجی‌کالا، یا روبیکا ستادهای مرکزی دارند که عملکرد این فضا را کنترل می‌کنند. اما از سوی دیگر، این فضا به شدت وابسته به نقش کاربران است. کاربران نقش اصلی را در ایجاد محتوا و تعامل ایفا می‌کنند و به عنوان منابع انبوهی عمل می‌کنند. این ویژگی غیر مرکزی، فضای مجازی را از سایر محیط‌ها متمایز می‌کند. کاربران در اینجا نقش‌آفرینان اصلی هستند و بدون حضور آنها، این فضا نمی‌تواند زنده بماند.

رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی به ظرفیت عظیم آموزش و پرورش به عنوان یک منبع انبوه کاربر اشاره کرد و گفت: آموزش و پرورش با داشتن ۱۹ میلیون دانش‌آموز، ۱۲۰ هزار مدرسه، ظرفیت بزرگی دارد. به لحاظ منبع هیچ نهادی در کشور قدرت آموزش و پرورش را ندارد، اگر که به این ۱۹ میلیون نفر، آمار والدین را هم اضافه کنیم تبدیل به ظرفیت عظیمی می‌شود که باید به آن توجه ویژه شود.

هوش مصنوعی فرصتی برای شخصی‌سازی کتاب کودک و چالشی برای احساس و اخلاق

احسان طوفانی‌نژاد، متخصص تکنولوژی آموزشی نیز در نشست هوش مصنوعی، سواد دیجیتال و آینده کتاب کودک و نوجوان، ضمن ابراز خرسندی از حضور در جمع اساتید و متخصصان و قدردانی از برگزارکنندگان، به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های کاربرد هوش مصنوعی در حوزه کتاب کودک و نوجوان از دیدگاه تکنولوژی آموزشی پرداخت.

وی سخنان خود را با ترسیم یک تصویر ایده‌آل از کتاب کودک آغاز کرد و گفت: یک کتاب ایده‌آل برای کودک، کتابی است که کودک وقتی آن را باز می‌کند، قهرمان داستانش خود او باشد و عملاً خود را در آن کتاب ببیند. حتی فضای ترسیم‌شده کتاب و فضای زمینه آن در همان محله و شهری باشد که کودک در آن قرار دارد. در کنارش، اگر قرار است کودک در موقعیت‌های مختلف جغرافیایی کشورمان باشد، کتاب با گویش محلی همان محله نوشته و نگارش شده باشد و حتی برای ارتباط بهتر با کودک، برخی از ویژگی‌های خاص آن کودک که توسط والدینش گفته شده، در کتاب گنجانده شده باشد.

طوفانی‌نژاد پیشرفت‌های هوش مصنوعی، تحقق رویای کتاب‌های شخصی‌سازی‌شده را دور از دسترس ندانست و اظهار داشت: شاید دو سه سال قبل اگر چنین چیزی را می‌گفتیم، ممکن بود بگوییم خیلی بعید است، مگر اینکه مثلاً یک موسسه‌ای بیاید برای یک نفر، یک کودک، طراحی این‌گونه را انجام دهد. چون از لحاظ هزینه، از لحاظ تخصص، از لحاظ زمان، طبیعتاً این کار غیرممکنی به نظر می‌رسید. اما حالا با توجه به این، می‌خواهیم ببینیم هوش مصنوعی چگونه می‌تواند کمک کند.

وی گفت: هوش مصنوعی می‌تواند بر اساس ویژگی‌های منحصر به فرد هر کودک، سناریو و محتوای کتاب را شخصی‌سازی کند. این کار به دنبال دستیابی به اهداف آموزشی یا تفریحی کتاب است. در حالی که کودک با کتاب داستانی، آموزشی یا کتاب فعالیت کار می‌کند، مسیر داستان یا محتوا بر اساس بازخورد کودک تغییر می‌کند. این نوع کتاب‌ها باعث می‌شود کودک به‌صورت فعال در داستان شرکت کند.

این متخصص تکنولوژی آموزشی ادامه داد: هوش مصنوعی می‌تواند کتاب‌ها را بر اساس ویژگی‌های محلی، زبانی و فرهنگی هر منطقه یا جامعه تطبیق دهد. این ویژگی به ایجاد کتاب‌هایی کمک می‌کند که با نیازهای مختلف جوامع هماهنگ باشند. همچنین سامانه‌هایی وجود دارند که اجازه می‌دهند با استفاده از تصویر و ویژگی‌های یک فرد، آواتاری شبیه او در داستان ظاهر شود. به عنوان مثال، می‌توان عکس فرزند خود را وارد کرد و داستانی را که شامل نام و ویژگی‌های فرزند است، ایجاد کرد.

طوفانی‌نژاد تأکید کرد: نویسندگان و طراحان می‌توانند از هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری برای تولید ایده‌های خلاقانه در تولید انواع کتاب استفاده کنند. این ابزار به جای ایجاد کامل محتوا توسط هوش مصنوعی، به انسان کمک می‌کند تا خلاقیت خود را گسترش دهد. همچنین استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند سرعت نشر کتاب‌ها را بالا ببرد و فرآیند تولید و توزیع را بهینه‌تر کند.

وی توضیح داد: با استفاده از هوش مصنوعی، می‌توان محتوای موجود را غنی‌تر کرد. یکی از روش‌های این غنی‌سازی، چندرسانه‌ای کردن محتوا است. به‌عنوان مثال، داستان‌ها را می‌توان به صورت پادکست یا فیلم کوتاه تبدیل کرد تا جذابیت بیشتری پیدا کنند.

طوفانی‌نژاد به چالش‌های موجود در استفاده از هوش مصنوعی در تولید کتاب کودک پرداخت و مهم‌ترین آن‌ها برشمرد و گفت: هوش مصنوعی هنوز قادر نیست فضای احساسی غنی و روابط عمیق موجود در کتاب‌های کودک را به‌صورت مناسب به تصویر بکشد. این فناوری ممکن است بر اساس داده‌هایی که آموخته، محتوایی تولید کند که با فرهنگ محلی سازگار نیست، هوش مصنوعی هنوز نتوانسته است داستان‌هایی با ایده‌های خلاقانه و متنوع تولید کند. استفاده مداوم از هوش مصنوعی ممکن است به وابستگی کودکان به فناوری منجر شود. فقدان مدل‌های بومی می‌تواند منجر به تولید محتوایی با سوگیری‌های فرهنگی یا سیاسی شود. هوش مصنوعی ممکن است اطلاعات غلط یا مرجع‌های مجازی را بدون اعلام بی‌علمی تولید کند. در کتاب‌هایی که بر اساس اطلاعات شخصی کودکان طراحی می‌شوند، این اطلاعات ممکن است در معرض ریسک قرار گیرند. پاسخ‌هایی که هوش مصنوعی ارائه می‌دهد، ممکن است مخاطب غیرمتخصص را گمراه کند.

وی تاکید کرد: هوش مصنوعی نباید به‌عنوان جایگزین هوش انسانی در نظر گرفته شود، بلکه باید به‌عنوان "هوش افزوده" (IA) به‌کار رود. افرادی که از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، در آینده می‌توانند جایگزین آنهایی شوند که از این فناوری بهره نبرده‌اند.

چالش‌های صنعت نشر دیجیتال کودک و نوجوان در برابر هوش مصنوعی و محتوای خارجی

دبیر انجمن ناشران دیجیتال کودک و نوجوان، در این نشست به بررسی چالش‌های سیاستی، اقتصادی و فناوری پرداخت که صنعت نشر دیجیتال کودک را تهدید می‌کند.

علی محمدپور با تشبیه بازار فناوری به یک فروشگاه بزرگ و متنوع، به وضعیت نامطلوب مصرف محتوای دیجیتال کودک در ایران اشاره کرد: بازار فناوری بسیار عظیم است، اما باید به دارایی‌ها و ظرفیت‌های خود نگاه کنیم. حال حاضر، ما قابلیت استفاده کافی از این بازار را نداریم.

وی گفت: بیش از ۹۵ درصد مصرف کودکان ایرانی شامل محتوای خارجی است، حتی این محتوا الزاماً به زبان فارسی نیست و بیشتر روی پلتفرم‌های خارجی مصرف می‌شود. حتی شبکه پویا نیز بخش عمده‌ای از محتوای خود را از منابع خارجی تأمین می‌کند.

دبیر انجمن ناشران دیجیتال کودک و نوجوان به نامطلوبی‌های بازار کتاب دیجیتال ایران پرداخت: حجم بازار کتاب در ایران حدود ۱۵ هزار میلیارد تومان است، اما تنها ۳ تا ۴ درصد این معاملات در پلتفرم‌های رسمی انجام می‌شود.

وی انتقاد کرد: کتاب دیجیتال هنوز از حمایت قانونی برخوردار نیست؛ شناسه‌های لازم مثل شابک یا آیدی برای کتاب‌های دیجیتال وجود ندارد و نظارت دقیقی بر این محصولات انجام نمی‌شود.

محمدپور با اشاره به تأثیر هوش مصنوعی بر صنعت نشر، نگرانی خود را از برداشته شدن مرزهای زبانی و هجوم محتوای خارجی بیان کرد: هوش مصنوعی، مرزهای زبانی ما را شکسته و دسترسی ما به محتوای خارجی را افزایش می‌دهد. اگر تولید کننده نباشیم، بیشتر به مصرف‌کنندگان تبدیل خواهیم شد. اگر سیاست‌گذاران تصمیم‌گیری مناسب نکنند، باید با سیل عظیمی از کتاب‌ها و محتواهای خارجی روبرو خواهیم شد.

محمدپور پیشنهاداتی برای حل مشکلات ارائه کرد و گفت: دولت نباید تمام کارها را بر عهده بگیرد. باید اعتماد به بخش خصوصی و فعالان حوزه داشته باشیم. باید سرویس‌هایی را که به نیازهای مخاطبین ما مرتبط است، با استفاده از هوش مصنوعی تولید کنیم. اگر موانع ورود پلتفرم‌های داخلی به سیستم آموزشی رفع نشود، ورود ما به دوران هوش مصنوعی خطرناک خواهد بود. باید دسترسی مخاطبان به محتوای داخلی را تسهیل کنیم تا مرجعیت پلتفرم‌های خارجی کاهش یابد.