نباید از برخی سوژه‌ها در سینمای مستند غفلت کنیم

طیبه عزت‌اللهی‌نژاد -نویسنده، محقق و مدیر پژوهشکده هنر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات-  که هیات داوری جشنواره سینما حقیقت را برعهده داشته است،در ارزیابی سینمای مستند و انتخاب سوژه‌ها از سوی فیلم‎سازان به ویژه در هجدهمین جشنواره «سینماحقیقت» به ایران اکونومیست گفت: جامعه‌شناسان تاکید دارند که فرهنگ نباید به سمت جشنواره‌ای شدن برود زیرا اگر این اتفاق بیافتد ناخودآگاه یکسری قالب‌ها ایجاد می‌شود، آن وقت مسیر ایده‌سازی یک مستندساز متفاوت خواهد شد و راه خلاقیت در این شکل محدود می‌شود.

وی ادامه داد: در سینمای مستند ایران این قالب‌ها، خلاقیت را با موانع روبه‌رو می‌کند، در ایران سینمای مستند سعی دارد دغدغه مهم‌اش بیان مسائل روز جامعه باشد، در اصل می‌خواهد واقعیت را نشان دهد اما همیشه بین واقعیت و حقیقت تفاوت وجود دارد، واقعیت وضعیت موجود و حقیقت وضعیت مطلوب را نشان می‌دهد.

این عضو هیات داوران بخش ملی هجدهمین جشنواره بین‌المللی «سینماحقیقت» خاطرنشان کرد: گاهی انباشت مستند در خصوص یکسری سوژه‌های خاص داریم اما در مقابل برخی سوژه‌های مهم خالی از مستند است. فراموش نکنیم فیلم مستند می‌خواهد آگاهی بخشی کند بنابراین باید رصد کنیم چه موضوعاتی در این سال‌ها مورد توجه بوده و کدام مسائل مورد توجه قرار نگرفته است. این باعث می‌شود که میان سوژه‌ها تعادل ایجاد شود.

عزت‌اللهی‌نژاد یادآور شد: سال‌ها یک موضوع خاص مورد توجه مستندسازان بود و به آن زیاد پرداخته می‌شد مثل موضوع اعتیاد و مسائل خانوادگی. اما درست است که موضوع اعتیاد همیشه موضوع مهمی بوده است و همه نیاز دارند که در مورد این موضوع آگاه شوند، اما توجه بیش از حد به یک موضوع نباید توجه ما از دیگر موضوعات را تحت‌الشعاع قرار دهد، بنابراین در سوژه‌های فیلم مستند نیازمند یک بازتعریف جدید از موضوعات هستیم. 

وی با اشاره به موضوعات مستندها در هجدهمین جشنواره «سینماحقیقت» افزود: پراکندگی موضوعات در این دوره جشنواره از موضوعات محیط زیست تا مسائل خانوادگی، اجتماعی و حتی فرهنگی را شاهد بودیم که خوب بود، این جای بسیار خوشحالی دارد که مستندسازان از دایره یک یا چند موضوع خاص خارج شدند و به سایر مسائل جامعه هم می‌پردازند.

این استاد دانشگاه در خصوص اینکه سفارش فیلم‌های مستند توسط نهادهای دولتی تا چه اندازه در یکنواخت شدن موضوعات فیلم‌های مستند موثر بوده است، گفت: ما چه بخواهیم و چه نخواهیم در مستندها با بیان واقعیت فاصله داریم و اینکه واقعیت خالص را بیان کنیم اصلا امکانش وجود ندارد، گاهی سفارشی بودن مستند و حتی مسائل پنهانی باعث می‌شود که یک مستند خوب تولید نشود.

مستندهای بسیاری داریم که در حافظه تاریخی ملت ایران ماندگار شدند و اگر این مستندها را بررسی کنید خواهید دید که با تمام محدودیت‌ها ساخته شده و توانسته خلاقانه منظورش را برساند.

عزت‌اللهی‌نژاد ابراز کرد: یک مستندساز حتی اگر قرار است یک کار سفارشی بسازد باید با زیرکی فضا و روند داستان را مدیریت کند که در ذهن مخاطب ماندگار شود، در واقع می‌تواند با ایهام و استعاره‌ها پیام فیلم خود را منتقل کند. مستندهای بسیاری داریم که در حافظه تاریخی ملت ایران ماندگار شدند و اگر این مستندها را بررسی کنید خواهید دید که با تمام محدودیت‌ها ساخته شده و توانسته خلاقانه منظورش را برساند.

وی بیان کرد: نکته مهم در انتخاب سوژه برای مستندسان امروز این است که امید را در فیلم‌های خودشان بسط و گسترش بدهند، در این میان جشنواره‌هایی همچون سینما حقیقت در ارائه وضعیت مطلوب می‌تواند پیشران باشد، ای کاش برخی مستندها وضعیت مطلوب را به نمایش در بیاورند و امیدپراکنی و پیشنهاد خلاق داشته باشند و این کار هم محقق نمی‌شود مگر با پژوهش و برگزاری کارگاه‌های آموزشی.

مدیر پژوهشکده هنر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در خصوص مشکلات مربوط به اکران نیز تصریح کرد: ما باید جشنواره‌هایی همچون سینما حقیقت را در یک مسیر ممتد ببینیم نه اینکه در یک مقطع زمانی برگزار و تمام شود. اگر ما در دانشگاه‌ها و مراکز علمی کارگاه آموزشی بگذاریم و فیلم مستند گفتمان دائم جامعه باشد و حتی در صدر خبرهایی که مخاطب با آن روبه‌رو می‌شود فیلم مستند باشد، باعث می‌شود تا جامعه وابسته به مستند و مطالبه‌گر شود.

عزت‌اللهی تاکید کرد: در حال حاضر سینمای مستند در ایران به صورت دوره‌ای برگزار می‌شود و همین امر باعث می‌شود که اثرگذاری مکفی را نداشته باشد. حالا تصور کنید سینمای مستند به صورت متمرکز و در سبد مصرفی فرهنگی مردم باشد آنگاه حساسیت و وابستگی برای مردم ایجاد خواهد شد ولی وقتی این استمرار در فیلم مستند نباشد و مقطعی با آن برخورد شود از یک سو خیلی در حافظه نمی‌ماند و از سوی دیگر برای مردم دغدغه و مطالبه ایجاد نمی‌کند و شبیه یک ستاره‌ای می‌شود که یک لحظه آن را می‌بینیم و بعد خاموش می‌شود.

وی در پایان گفت: سینما مستند نیاز به گفتمان میان رشته‌ای دارد همانند سایر حوزه‌هایی که در یک قرن گذشته دارای گفتمان میان رشته‌ای شدند. همچنین محدودیت سوژه باعث دوام نمی‌شود، ما باید قبل از ساخت مستند در کارگاه آموزشی و گفتمانی سوژه‌های مختلف را به شیوه‌های متنوع بررسی کنیم تا ببینیم یک مستندساز چگونه باید وارد یک مستند بشود. البته که پس از جشنواره‌هایی همچون حقیقت هم باید جلسات نقد و بررسی اتفاق بیافتد تا سینما مستند رشد و پویایی پیدا کند.