خط نیاکان؛ پیوند دهنده ایران و تاجیکستان

تاجیکان مردمانی فارسی زبان هستند و از جمله میراث داران فرهنگ و ادب فارسی در آسیای مرکزی به شمار می روند. با اینهمه، از حدود یک سده پیش و با گسترش سلطه کمونیسم بر خطه تاجیکستان، خط فارسی از میان مردم تاجیک رخت بربست و زبان فارسی مهجور ماند. در همه سال های حضور ارتش سرخ در مناطق گوناگون حوزه تمدنی مشترک ما، این زبان روسی و خط سیریلیک بودند که به زبان و خط رسمی در ادارات و دانشگاه ها بدل شدند. از هنگام فروپاشی اتحاد شوروی تا امروز، بحث درباره بازگشت به خط فارسی، یا آنگونه که دوستان تاجیک می گویند «خط نیاکان»، آنگونه که در ایران و افغانستان رایج است، یکی از موضوعات مهم در مباحث فرهنگی میان اندیشمندان تاجیکستانی بوده است.

در دیگر جمهوری های آسیای مرکزی، مانند قزاقستان و ازبکستان، سال هاست که زبان و خط روسی اهمیت کمتری یافته و به جای آن، زبان و خط کهن مردمان آن سرزمین ها در همه جا، از برنامه های رسمی گرفته تا کوچه و خیابان رایج شده است. در تاجیکستان نیز در حالی که عموم مردم و مقامات این کشور به فارسی با گویشی شیوا و دلنشین سخن می گویند، اما خط رسمی این کشور همچنان سیریلیک مانده است.

روشن است که تغییر خط مردمان یک کشور کاری دشوار، هزینه بر و زمان بر است و نیاز به برنامه ریزی و سرمایه گذاری گسترده دارد. برخی از اندیشمندان این کشور نیز بر این باور هستند که تغییر خط، بار دیگر پیوند میان جامعه تاجیکستان با نوشته های علمی و اداری و تاریخی این کشور در یکصد سال گذشته را می گسلد. در برابر، برخی دیگر از روشنفکران تاجیک بر این باورند که انبوه منابع علمی و تاریخی که به خط و زبان فارسی توسط ایرانی ها، افغانستانی ها و دیگر ملت ها در طول تاریخ منتشر شده، می تواند دسترسی نسل جوان تاجیکستان به اطلاعات و داده های بسیاری را برای شناخت فرهنگ و تاریخ و تمدن این کشور و نیز برای مطالعه دانش روز فراهم آورد.

در این میان، به نظر می رسد یکی از راهکارها می تواند این باشد که در کنار استفاده از خط سیریلیک در امور روزمره، آموزش «خط نیاکان» در سطح مدارس و دانشگاه ها رفته رفته زمینه آشنایی نسل جوان این کشور با این خط را فراهم ساخته و امکان اندیشه ورزی و تولید دانش به این زبان را نیز برای ایشان فراهم آورد.

از آنجا که خط و زبان مقولاتی فرهنگی هستند و فراگیری آنها بیش از آنکه نیازمند سیاستگذاری های دولتی باشد، نیاز به افزایش پیوندهای فرهنگی و تاریخی میان مردمان سرزمین های گوناگون دارد، تقویت پیوندهای علمی و فرهنگی و به کارگیری دیپلماسی دانشگاهی میان دانشگاهیان تاجیکستان با همتایانشان در ایران و افغانستان، می تواند زمینه ساز انتقال آرام دانش و تجربه و افزایش تبادل واژگان و آموزش خط و فراگیری آن توسط دانشجویان و دانش آموزان تاجیک در سال های آینده شود.

فضای مجازی این روزها دست اهل دانش را برای ارتباط و گفتگوی فرهنگی باز گذاشته و برگزاری دوره ها و کارگاه های آموزش خط نیاکان، به هر دو صورت حضوری و مجازی، می تواند با صرف بودجه ای اندک، دستاوردی بزرگ برای جامعه مدنی پارسی گوی در سطح منطقه فرهنگی نوروز به دنبال داشته باشد. امید آنکه، خط نیاکان بتواند خوبان پارسی گوی حوزه تمدنی مشترک ما را بار دیگر به یکدیگر پیوند زند.

* عضو هیات علمی گروه مطالعات منطقه ای در موسسه آموزش عالی بیمه اکو، دانشگاه علامه طباطبائی