با طوفانی از مهاجرت از کشور مواجهیم

به گزارش پژوهشگر ایران اکونومیست، دکتر رسول صادقی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در سومین نشست همایش «مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» با موضوع وضعیت اجتماعی و اقتصادی ایران و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان، گفت: افزایش مهاجرت از ایران، بازنمایی شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و محیط زیستی است که از دهه ۸۰ سرعت گرفته است.

وی افزود: پدیده مهاجرت به طور کلی در سطح بین المللی روند خطی فزاینده پیدا کرده و بر اساس نظر کاستلز تسریع شده و هر چه بیشتر زنانه شده است. البته افزایش سالخوردگی در کشورهای شمال و نیاز آنها به مراقبت، مهاجرت نیروهای زن از کشورهای جنوب را به این کشورها بیشتر کرده است.

دکتر صادقی گفت: از سال ۲۰۰۰ به این طرف، مهاجرت یک پدیده جهانی شده است. بیشتر مهاجرت هایی از کشورهای جنوب به شمال انجام شده داوطلبانه بوده، اما به عنوان مثال مهاجرت هایی که به ایران شده اغلب به صورت توده وار و به نوعی اجباری بوده است.

ایران جزو کشورهای متوسط به بالا در مهاجرت فرستی

وی افزود: بر اساس تحقیقات گالوپ حتی در کشورهای توسعه یافته هم میل به مهاجرت وجود دارد و خیلی ها علاقه مند مهاجرت به آمریکا هستند. این میل در کشورهای در حال توسعه و در جوانان بیشتر است و ایران جزو کشورهای متوسط به بالا در مهاجرت فرستی است.

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در کشورهای توسعه یافته جذب مهاجر به دو دلیل است یکی به علت سالخوردگی و دیگری برای تامین نیروی کار که نوعی تعادل را در این جوامع به وجود می آورد. اما در کشورهای در حال توسعه بیشتر جمعیت جوان و تحصیلکرده مهاجرت می کنند که نگرانی های زیادی را شکل می دهد.

وی گفت: در کشورهای توسعه یافته نیز ورود تعداد زیادی مهاجر می تواند مسائلی مانند تغییر هویت قومی را به وجود آورد و ممکن است در برخی از این کشورها بعد از مدتی بومیان اقلیت شوند. به همین علت جنبش های راست گرا در برخی از این کشورها به شدت مخالف ورود انبوه مهاجران هستند.

دکتر صادقی افزود: در ایران نیز ساختار جمعیت رو به میانسالی است و اکثریت جمعیت دیپلم و دانشگاه رفته هستند؛ اما از سال ۱۴۲۰ به سمت سالخوردگی می رویم و اگر سرمایه های جوان به سرمایه اقتصادی فعال تبدیل نشوند، با مشکلات زیادی مواجه می‌شویم.

حدود ۵ میلیون ایرانی مهاجرت کرده‌اند

وی گفت: آمار دقیقی از ایرانیان مهاجرت کرده نداریم، اما حدود پنج میلیون نفر برآورد می شوند. عوامل زیادی در روند فزاینده مهاجرت از کشور موثر بوده که عدم بهره برداری مناسب از سرمایه های انسانی، ناامیدی، نبود چشم انداز بهبود، بحران های اقتصادی، نفوذ اینترنت و شبکه های اجتماعی، افزایش قارچ گونه موسسات مهاجرتی و افزایش ایرانیان مهاجر که اطرافیان خود را تشویق به مهاجرت می کنند، از جمله این عوامل است.

افزایش اعتراضات در بین مهاجران ذهنی

استاد دانشگاه تهران افزود: میل به مهاجرت همیشه منجر به مهاجرت نمی شود و بخشی از افرادی که تمایل به مهاجرت دارند اما نمی توانند مهاجرت کنند، ناراحتی خود را به شکل اعتراض یا اغتشاش نشان می دهند. آنان مهاجران ذهنی هستند که سکونت و ماندن آنها اجباری است و همواره با آرزوی مهاجرت زندگی می کنند.

دکتر صادقی گفت: پتانسیل اعتراضات اجتماعی در این گروه بالاست. در سالهای اخیر این گروه افزایش پیدا کرده اند و از مهاجرت های فردی به مهاجرت نخبگان و فعالان استارت اپ ها رفته است. انفعال وزارت خارجه در ارتباط با ایرانیان خارج از کشور نیز به این روند دامن زده و متاسفانه شبکه سازی و نهادسازی و تلاش برای ایجاد انگیزه و امید و فرهنگ سازی در این زمینه بسیار ضعیف است.

مهاجرت نخبگان افغان از ایران به زیان کشور است

دکتر ماندانا تیشه یار، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی نیز با اشاره به مهاجرت افغانستانی ها به ایران گفت: بخش مهمی از مهاجران به ایران نخبگان افغان هستند. مهاجرت این افراد از دهه ۱۳۵۰ به ایران شروع شد و اکنون نسل دوم و سوم آنها در ایران حضور دارند، کسانی که در ایران تحصیل کرده و رشد یافته اند.

وی گفت: در سه سال گذشته بعد از تحولات افغانستان موجی که از این کشور خارج شدند، نمی خواستند زیر سایه امارت اسلامی زندگی کنند، شامل افرادی تحصیل کرده مانند استادان دانشگاه، دانشجویان، پزشکان؛ مهندسان، حقوقدانان، اقتصاددانان جامعه شناسان، روزنامه نگاران، ادیبان و ورزشکاران بودند که علاوه بر سرمایه انسانی، سرمایه مالی هم به ایران آوردند.

دکتر تیشه یار افزود: این افراد بعد از مدتی به علل مختلف از ایران به سمت کشورهای غربی، آمریکا و استرالیا مهاجرت می کنند، در حالی که دوست داشتند در ایران بمانند، زیرا به سرزمین اصلی آنها نزدیکتر بود. با این حال تلاشی برای ماندگاری آنها انجام نشد، مهاجرت این گروه از افغانها از ایران به نفع کشور نیست و در بلند مدت به ضرر ایران تمام می شود.

وی گفت: با رفتن آنها نسل بعدی این افراد با زبان فارسی بیگانه می شوند. مهاجران نخبه افغان می توانستند در حل برخی مسائل مثل قاچاق، امنیت، مبارزه با تروریسم، محیط زیست، تغییرات اقلیمی، مساله آب به ایران کمک کنند. مساله ممانعت از تحصیل زنان افغانستان نیز در این کشور می تواند در آینده موجب شود فرزندان آنها به خوبی تربیت نشوند که پیامدهای آن به ایران هم می‌رسد.

مدیران بی کیفیت و خروج نخبگان، مشکلات کشور را تشدید می‌کند

دکتر مشایخی، استاد دانشگاه صنعتی شریف نیز در این همایش گفت: در مقطعی از تاریخ ایران قرار داریم که وضعیت بسیار نگران کننده است. ما با طوفانی از مهاجرت از کشور مواجه هستیم، بسیاری از دانش آموزان حتی در مدارس مذهبی اکنون به دنبال انتخاب رشته ای هستند که در خارج از کشور خواهان داشته باشد و به فکر مهاجرت هستند.

وی افزود: دانشجویان دانشگاههای خوب کشورنیز همه تلاششان این است که معدل خوبی داشته باشند تا بتوانند بروند. مسائل اقتصادی یکی از علل افزایش مهاجرت است. زیرا بسیاری از افرادی از ایران رفته اند در خارج از کشور حقوق و زندگی بهتری دارند.

استاد دانشگاه صنعتی شریف گفت: محدودیت های تحمیل شده به خانواده ها و عوامل اجتماعی بسیاری از مردم را آزرده است و به دنبال رفتن هستند. مهاجرت در بین نیروهای تحصیلکرده بیشتر است. یکی از مهمترین عارضه های این اتفاق این است که کشور از نیروها و مدیران با کیفیت خالی می شوند.

وی افزود: در این شرایط شرکتهای خصوصی و سازمانهای دولتی نمی توانند نیروهای با کیفیت جذب کنند و نیروهای بی کیفیت به عنوان مدیران و تصمیم گیرندگان حاکم می شوند و تصمیم های غلط این افراد این سیکل معیوب را تشدید می کند و وضعیت کشور بدتر می شود.

دکتر مشایخی ادامه داد: این منظومه مدیران جدید نمی تواند بحران های مختلف اقتصادی یا مثلا بحران آب را حل کنند و با افزایش مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بحران مهاجرت از کشور باز هم تشدید می شود. هر دانشجویی می بیند همه دوستانش می‌روند و با خودش می گوید چرا من نروم.

وضعیت آموزش و پرورش ایران گریه دارد

وی گفت: مهاجرت، مهاجرت می آورد. علاوه بر آن، سیستم آموزش و پرورش هم فاجعه است، معدل ها پایین است، معلمان مشکل معیشت دارند. سواد دانش آموزان پایین آمده است، بچه های مدارس امروز در ایران فکر کردن را یاد نمی گیرند و در بهترین شرایط و در بهترین مدارس، فقط تست زدن را یاد می گیرند.

دکتر مشایخی افزود: وضعیت آموزش و پرورش ایران گریه دارد. بچه هایی که در این مدارس بزرگ می شوند، هیچ حسی به کشور ندارند و به راحتی می گویند به من چه و فشار و تمایل به مهاجرت به سطح دبیرستان کشیده شده است. با طوفان مهاجرت از کشور مواجه هستیم.

وی گفت: اگر بخواهیم این وضعیت را درست کنیم یک کوه کار داریم، نمی گویم نمی شود اما کار سنگینی است. راه حل آن این است که یک تحول بزرگ به وجود بیاید و مدیریت کشور به دست خردمندان بیفتد، اول باید کشور را سامان بدهیم تا نخبگان کشور برگردند.

معین: پتانسیل ما در کشور خیلی بالاست

دکتر مططفی معین، وزیر اسبق علوم و رئیس « همایش مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز» که در سالن حضور داشت، بعد از سخنان دکتر مشایخی گفت: ما هم می دانیم چه خبر است؟ اما پتانسیل ما در کشور خیلی بالاست. باید از خودمان انتقاد کنیم. ۱۵ تا ۲۰ میلیون دانش آموخته دانشگاهی داریم اگر نهادهای مدنی را رشد دهیم، می توان مشکل را حل کرد.

وی افزود: کشور ما از نظر نهادهای مدنی خیلی ضعیف است. ۴۰ درصد مردم کانادا به نهادهای مدنی پول می دهند. باید به داد مردم برسیم. شرایط وخیم فعلی را تایید می کنم. اما اگر بیداری اتفاق بیفتد و به خودمان بیاییم، راه حل پیدا می شود.

دکتر هادی خانیکی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه و دبیر این نشست نیز گفت: مسائل مختلفی درباره مهاجرت از زاویه های دید مختلف مطرح شد که بسیار مهم هستند.

وی افزود: بسیاری از مسائلی که امروز درباره مهاجرت مطرح می کنیم برای اولین بار نیست که مطرح می شود. ۵۰ سال پیش دکتر مجید تهرانیان نیز در تحقیقاتی که انجام داده بود به این نتیجه رسید که عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نقش تعیین کننده ای در افزایش مهاجرت ایرانیان دارد. نتایج تحقیقات دکتر تهرانیان هنوز هم معتبر است.

دکتر خانیکی گفت: قرار نیست در این همایش سند ملی مهاجرت تهیه کنیم، قرار است گزارشی از فرار مغزها تهیه کنیم که از زوایای مختلف مدنی اقتصادی، سیاسی و علمی به این موضوع نگاه شده باشد. نسل های مختلف باید با هم صحبت کنیم و بتوانیم به راه حل برسیم. راه حل هایی که در بیانیه پایانی همایش مطرح می شود.