اهمیت راهبردی منطقه غرب آفریقا و امکان توسعه روابط با ایران

به گزارش ایران اکونومیست از معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، منطقه غرب آفریقا با جمعیتی بیش از ۴۰۰ میلیون نفر (۶۵ درصد زیر ۲۵سال) به عنوان بازاری خوب برای محصولات و کالاهای ایرانی و با دارا بودن موقعیت ژئوپلتیکی و جغرافیایی مناسب و همچنین با داشتن منابع طبیعی و معدنی و کشاورزی می‌تواند بخشی از نیازهای ایران را تأمین کند. ایران نیز با توجه به دستاوردهای بزرگ در حوزه فناوری‌های نوین و اقتصاد دانش بنیان می‌تواند بخشی از نیازهای فناورانه آنها به ویژه در حوزه کشاورزی را تأمین نماید.

تعامل و همکاری دو طرف در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز یکی دیگر از حوزه‌های همکاری متقابل به شمار می‌رود. نبود خط مستقیم کشتیرانی بین ایران و بسیاری از بنادر این منطقه به ویژه بندر «داکار» سنگال، مهم‌ترین مانع برای تجار و بازرگانان ایرانی و کشورهای منطقه می‌باشد که برقراری این خط می‌تواند بخشی از موانع و مشکلات را برطرف کند.

منطقه غرب آفریقا، منطقه‌ای ساحلی در امتداد اقیانوس اطلس است که از مراکش تا آفریقای جنوبی امتداد دارد. این منطقه از حیث جمعیتی و اقتصادی یکی از مناطق با سریعترین رشد در قاره آفریقا است. این منطقه شامل ۱۵ کشور بنین، بورکینافاسو، ساحل عاج، گامبیا، غنا، گینه، گینه بیسائو، لیبریا، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سیرالئون، سنگال و توگو با وسعتی حدود پنج میلیون و ۱۱۲ هزار و ۲۳۴ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۴۱۰ میلیون نفر است.

تولید ناخالص این منطقه ۲.۰۹۱ تریلیون دلار و درامد سرانه بطور میانگین ۲۵۰۰ دلار است. بزرگترین کشورهای غرب آفریقا چاد، مالی، موریتانی و نیجر هستند که تقریباً ۶۵ درصد از مساحت منطقه را تشکیل می دهند. غرب آفریقا در بر دارنده بیش از ۵۰۰ زبان از جمله عربی، هوسا، یوروبا، ایگبو، فولفولد/پولار، آکان و ولوف است. گامبیا، سیرالئون، لیبریا، غنا، نیجریه و بخشی از کامرون، شش کشور انگلیسی زبان غرب آفریقا و مابقی فرانسوی زبان و برخی نظیر دماغه سبز پرتغالی زبان هستند.

اهمیت راهبردی غرب آفریقا

منطقه غرب آفریقا به دلایل متعددی از اهمیت راهبردی برخوردار است که شامل عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، جغرافیایی و امنیتی می‌شود:

منابع طبیعی و اقتصادی: کشورهای غرب آفریقا سرشار از منابع طبیعی مانند نفت، گاز، طلا، الماس، فسفات، سنگ آهن، بوکسیت و آهن و برخی منابع دیگر هستند به‌ویژه نیجریه، که بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت در آفریقا است، جایگاه کلیدی دارد. این منطقه تولیدکننده محصولات استراتژیک مانند کاکائو، قهوه و پنبه و بادام زمینی و چوب های جنگلی نیز است. ساحل عاج و غنا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کاکائو در جهان محسوب می‌شوند. از این رو، غرب آفریقا با جمعیتی بالغ بر ۴۰۰ میلیون نفر، بازار مصرفی بزرگی دارد که توجه شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بین‌المللی را به خود جلب کرده است.

اهمیت ژئوپلیتیکی: غرب آفریقا از یک موقعیت جغرافیایی و ژئوپلتیکی مهم برخوردار است. این منطقه با واقع شدن در کنار اقیانوس اطلس، دسترسی به اقیانوس اطلس و مسیرهای آبی تجاری بین‌المللی در اقصی نقاط جهان بویژه اروپا و آمریکا را فراهم می‌کند. بنادر این منطقه برای تجارت جهانی اهمیت ویژه‌ای دارند. وجود سازمان‌هایی مانند جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا (اکوواس) باعث تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی بین کشورهای این منطقه شده و آن را به یکی از قطب‌های اقتصادی آفریقا تبدیل کرده است. این منطقه، غنی از منابع طبیعی و معدنی و با یک بازار به سرعت در حال رشد، به عنوان یک پل بین اروپا و آفریقا از موقعیتی استراتژیک برخوردار است.

اهمیت فرهنگی و تاریخی: این منطقه با تاریخ غنی و فرهنگی متنوع، جایگاه ویژه‌ای در هویت آفریقا دارد. فرهنگ‌های مختلف این منطقه نقش مهمی در دیپلماسی عمومی و قدرت نرم آفریقا ایفا می‌کنند.

تأثیر بر ثبات جهانی: از آنجا که غرب آفریقا یکی از قطب‌های رشد اقتصادی و همچنین یکی از نقاط بحرانی در حوزه امنیت است، ثبات و توسعه این منطقه تأثیر مستقیمی‌ بر صلح و امنیت بین‌المللی دارد.

بنابراین منطقه غرب آفریقا به دلیل ترکیب منابع طبیعی فراوان، موقعیت استراتژیک، جمعیت جوان (۶۰ درصد زیر ۲۵ سال)، نقش اقتصادی و در سناریوی پویای تجارت جهانی، به عنوان یک بازیگر کلیدی محسوب می‌شود و فرصت های منحصر به فردی را برای توسعه پایدار و همکاری بین المللی ارائه می دهد.
غرب آفریقا منطقه ای غنی از منابع طبیعی با فرهنگ های متنوع و زیبایی‌های طبیعی است. از بازارهای پر جنب ‌و جوش و سواحل بکر گرفته تا مکان‌های تاریخی باستانی و پارک‌های ملی سرسبز، صحنه موسیقی و هنر پر جنب و جوش ، قطب اقتصادی، مجموعه‌ای از جاذبه‌ها و تجربیات متنوع را ارائه می‌دهد که طیف وسیعی از علایق را برآورده می‌کند. آب و هوای این منطقه از گرمسیری تا نیمه گرمسیری و مرطوب تا خشک متفاوت است. مردم غرب آفریقا بسیار خونگرم، صمیمی و مهمان نواز هستند.

غرب آفریقا با تنوع فرهنگی و اقتصادی خود نقش اساسی در تار و پود تجارت بین المللی ایفا می‌کند. این منطقه از طریق دو سازمان اکوواس و اتحادیه اقتصادی و پولی غرب آفریقا (WAEMU) به دلیل ظرفیت های درونی خود، برای تسریع دسترسی به بازارهای نوظهور و تامین مواد خام ضروری بسیار برجسته است. این دو نهاد مهم منطقه‌ای، برای ارتقای توسعه پایدار، سیاست‌هایی را اجرا کرده‌اند که محیط مساعد کسب ‌وکار را ترویج می‌کند و از این طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را جذب کرده و اقتصاد محلی را تقویت می‌کند.

گزارش اخیر کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد (UNCTAD) در مورد اتحادیه اقتصادی و پولی غرب آفریقا به افزایش چشمگیر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی اشاره کرده که در سال ۲۰۲۲ به ۵.۵ میلیارد دلار رسید و اقتصاد انعطاف پذیر این منطقه را در مواجهه با تلاطمات اقتصادی جهانی مطلوب نشان داد. چشم انداز خوب سرمایه گذاری منطقه، مسیر بهبود شرایط سرمایه گذاری را نشان می دهد که به دنبال هدایت کشورهای عضو به سمت استراتژی‌هایی است که توسعه پایدار و جذب سرمایه گذاری خارجی را افزایش می دهد.

نهادهای منطقه ای غرب آفریقا و نقش آنها در توسعه اقتصادی منطقه و آفریقا

«جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا» (اکوواس) به منظور ایجاد یک بازار مشترک و یک پول واحد و همچنین توسعه همکاری‌های سیاسی و امنیتی بین کشورهای عضو تأسیس شده‌ است. ایجاد اکوواس در واقع قدم مهمی‌ به سوی ایجاد همکاری اقتصادی و وحدت بین کشورهای آفریقای غربی به شمار می‌رود. سند حقوقی ایجاد اکوواس معاهده ای است که در ۲۸ می ۱۹۷۵ در لاگوس (نیجریه) به وسیله سران دولت‌ها و حکومت‌های تعدادی از کشورهای آفریقای غربی امضا شده‌است. اکوواس در حال حاضر دارای ۱۵ عضو از میان کشورهای غرب آفریقا است که عبارتند از: بنین، بورکینافاسو، دماغه‌سبز، ساحل عاج، گامبیا، غنا، گینه، گینه بیسائو، لیبریا، مالی، نیجر، نیجریه، سنگال، سیرالئون و توگو.

هشت عضو اکوواس فرانسوی زبان، پنج عضو انگلیسی زبان و دو عضو پرتغالی زبان هستند. تمام اعضای فعلی در ماه مه سال ۱۹۷۵ به جز «کیپ ورد» (دماغه سبز) که در سال ۱۹۷۷ پیوستند به عنوان عضو بنیانگذار هستند. تنها عضو سابق اکوواس موریتانی عربی است که یکی از اعضای بنیانگذار آن در سال ۱۹۷۵ بوده اما در ماه دسامبر ۲۰۰۰ تصمیم گرفت آن را ترک کند ولی در آگوست ۲۰۱۷ توافقنامه جدیدی را برای عضویت وابسته امضا کرد. کشور مراکش رسماً در فوریه ۲۰۱۷ درخواست کرد تا به اکوواس ملحق شود، این برنامه در نشست سران دولت در ژوئن ۲۰۱۷ تأیید شد. اکوواس در سال ۲۰۲۴ با یک چالش سیاسی مواجه شد زیرا سه کشور مالی، نیجر و بورکینافاسو درخواست خروج از این سازمان را دادند و اواخر ژانویه ۲۰۲۵ بطور رسمی خارج خواهند شد.

منطقه اکوواس مساحتی بالغ بر ۵.۲ میلیون کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. هدف آن به عنوان یک اتحادیه تجاری، همچنین به منظور ایجاد یک بلوک تجاری واحد و بزرگ از طریق همکاری اقتصادی است. هدف این سازمان، ارتقای همکاری و یکپارچگی است که منجر به ایجاد اتحادیه اقتصادی در غرب آفریقا به منظور ارتقای استانداردهای زندگی مردم آن و حفظ و ارتقای ثبات اقتصادی، تقویت روابط بین کشورهای عضو می‌شود و به پیشرفت و توسعه قاره آفریقا کمک کند. همچنین هدف اکوواس پیشبرد و توسعه یکپارچگی اقتصادی در همه‌ حوزه‌های اقتصادی، بخصوص صنایع، حمل‌و نقل، ارتباطات راه دور، انرژی، کشاورزی، منابع طبیعی، بازرگانی، مسائل مادی و پولی، موضوع‌های فرهنگی و اجتماعی و فعالیت های اقتصادی یکپارچه در منطقه ای با تولید ناخالص داخلی ۷۳۴.۸ میلیارد دلاری است.

اکوواس شامل دو بلوک فرعی منطقه ای است: یکی اتحادیه اقتصادی و پولی آفریقای غربی (WAEMU) متشکل از ۸ کشور (بنین، بورکینافاسو، ساحل عاج، گینه بیسائو، مالی، نیجر، سنگال، توگو)، عمدتاً فرانسوی زبان است که در داخل اِکُواس اتحادیه گمرکی و اتحادیه ارز را به اشتراک می‌گذارند. اعضای این اتحادیه اقتصادی اغلب مستعمره‌های سابق فرانسه در غرب آفریقا هستند که در سال ۱۹۹۴ در داکار تأسیس شده و در جهت مقابله با تسلط بر اقتصاد کشورهای انگلیسی زبان (مانند نیجریه و غنا) قرار دارد. پولی که همه آن‌ها استفاده می‌کنند فرانک CFA است که به یورو وابسته است که هدف اصلی آن ایجاد یک فضای اقتصادی هماهنگ و یکپارچه در غرب آفریقا است که در آن آزادی کامل حرکت افراد، سرمایه، کالاها، خدمات و عوامل تولید تضمین شود. ایجاد یکپارچگی اقتصادی و پولی بین هشت عضو فرانسوی زبان هدف دیگر آن است. از دیگر اهداف آن می‌توان به رقابت بیشتر اقتصادی، از طریق بازارهای باز، همگرایی سیاست‌ها و شاخص‌های کلان اقتصادی، ایجاد یک بازار مشترک و هماهنگ سازی سیاست‌های مالی اشاره کرد.

بلوک منطقه‌ای فرعی دیگر، منطقه پولی آفریقای غربی (WAMZ) است که در سال ۲۰۰۰ شکل گرفت، شامل شش کشور گامبیا، غنا، گینه، نیجریه، سیرالئون و لیبریا به‌طور عمده انگلیسی زبان درون اکوواس است که به منظور اتخاذ یک ارز واحد شکل گرفته ‌است. این دو نهاد مهم منطقه ای، برای ارتقای توسعه پایدار، سیاست‌هایی را اجرا کرده است که محیط کسب ‌وکار مساعد را ترویج می‌کند و از این طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را جذب کرده و اقتصاد محلی را تقویت می‌کند.

سنگال یکی از ۱۵ کشور عضو جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا است. در ۱۹ مه ۲۰۱۵، «مکی سال» رئیس جمهور سابق این کشور در حالی که سازمان با چندین چالش بزرگ از جمله پیشرفت گروه تروریستی بوکوحرام در نیجریه و کشورهای همسایه و حملات تروریستی در باماکو و اوگادوگو مواجه بود، ریاست آن را برعهده گرفت. او به عنوان رئیس سازمان اکوواس از می ۲۰۱۵ تا می ۲۰۱۶ فعالیت کرد. سنگال چهارمین اقتصاد منطقه اکوواس از نظر ارزش مطلق، چهارمین اقتصاد بزرگ از نظر جمعیت و همچنین رتبه چهارم در رتبه بندی شاخص توسعه انسانی(HDI) است.

بنادر مهم منطقه غرب آفریقا

منطقه غرب آفریقا دارای بنادر مهم و فعالی است که نقش حیاتی در تجارت و حمل‌ونقل دریایی این منطقه ایفا می‌کنند. این بنادر با ارائه خدمات متنوع و تسهیلات مناسب، به توسعه تجارت و اقتصاد کشورهای غرب آفریقا کمک شایانی می‌کنند.

برخی از این بنادر مهم منطقه عبارت‌اند از:

بندر لاگوس، نیجریه: این بندر یکی از بزرگ‌ترین و پررفت‌وآمدترین بنادر غرب آفریقاست و شامل مجتمع بندری لاگوس و جزیره تین-کان می‌باشد. این بندر نقش کلیدی در اقتصاد نیجریه، بزرگ‌ترین اقتصاد قاره آفریقا دارد.

بندر ابیجان در ساحل عاج، بندر داکار در سنگال، بندر «تِما» در غنا، بندر «فری‌تاون» در سیرالئون ، بندر «کوتونو» در بنین و بندر «لومه» در توگو از دیگر بنادر مهم و فعال منطقه غرب آفریقا هستند که برای حمل‌ونقل دریایی به و از این بنادر و مناطق اطراف مورد استفاده قرار می‌گیرند.

منابع مهم طبیعی و کانی در منطقه غرب آفریقا

منطقه غرب آفریقا به دلیل تنوع جغرافیایی و شرایط اقلیمی مناسب، منابع طبیعی ارزشمندی دارد که نقش مهمی در اقتصاد کشورهای این منطقه ایفا می‌کنند. این منابع طبیعی نه تنها برای توسعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا حیاتی هستند، بلکه در تجارت جهانی نیز جایگاه مهمی دارند. مهم‌ترین منابع طبیعی غرب آفریقا عبارت‌اند از:

نفت و گاز طبیعی: نیجریه، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان و بزرگ‌ترین تولیدکننده در آفریقا است. کشورهای دیگر مانند غنا و سنگال نیز ذخایر گاز طبیعی و نفت کشف کرده‌اند و سنگال از اواخر سال ۲۰۲۴ شروع به تولید کرد.

طلا: غنا، دومین تولیدکننده طلا در آفریقا، به «ساحل طلایی» معروف است. مالی و بورکینافاسو نیز از تولیدکنندگان عمده طلا هستند. سنگال نیز دارای طلایی بسیار با کیفیت است.

بوکسیت و آلومینیوم: گینه بزرگ‌ترین ذخایر بوکسیت جهان را در اختیار دارد که برای تولید آلومینیوم استفاده می‌شود.

الماس: کشورهای سیرالئون و لیبریا به دلیل ذخایر الماس خود شهرت دارند.

سنگ‌آهن و مواد معدنی دیگر: لیبریا و موریتانی و سنگال ذخایر غنی سنگ‌آهن دارند. نیجر دارای ذخایر بزرگ اورانیوم است.

کشاورزی و محصولات کشاورزی: ساحل عاج و غنا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کاکائو در جهان هستند. بورکینافاسو و مالی از تولیدکنندگان اصلی پنبه در منطقه هستند.سنگال یکی از تولیدکنندگان عمده بادام زمینی است.

چوب و جنگل‌ها: کشورهای لیبریا، ساحل عاج و گینه و سنگال جنگل‌های گرمسیری وسیعی دارند که چوب سخت از آن استخراج می‌شود.

ماهی و منابع دریایی: سواحل غرب آفریقا به‌ویژه در سنگال، غنا، و گامبیا از منابع ماهی غنی برخوردارند.

فسفات: سنگال و توگو از تولیدکنندگان مهم فسفات در منطقه هستند.

منابع انرژی تجدیدپذیر: ظرفیت بالای انرژی خورشیدی و آبی در کشورهای این منطقه مانند غنا و نیجر وجود دارد.

در نگاهی کلی می‌توان گفت اگرچه کشورهای غرب آفریقا با چالش‌هایی مانند فقر، نوسانات قیمت کالاها، بیکاری، صادرات مواد خام، بدهی‌های خارجی، تغییرات اقلیمی و بحران‌های امنیتی مواجه هستند، اما ظرفیت بالقوه بالایی برای رشد و توسعه دارند. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تنوع‌بخشی به اقتصاد، و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای از کلیدهای اصلی بهبود وضعیت اقتصادی در این منطقه است.

اقتصاد کلان منطقه غرب آفریقا از تنوع بالایی برخوردار است و تحت تأثیر عوامل متعددی مانند منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی، زیرساخت‌ها، و سیاست‌های اقتصادی قرار دارد. وجود نیروی جوان و ظرفیت های اقتصادی به ویژه در حوزه کشاورزی و یا سرمایه گذاری در حوزه‌های مختلف، وجود رقبای خارجی جدی برای حضور در بازارهای این منطقه، امکان زمینه رشد و توسعه را بیش از پیش فراهم کرده است.

وضعیت کلی اقتصاد کلان این منطقه حاکی از این است که اقتصاد کشورهای منطقه غرب آفریقا در سال‌های اخیر رشد مثبت و قابل‌توجهی داشته اما این رشد در کشورها متفاوت است. کشورهای نفت‌خیز مانند نیجریه و غنا و اخیرا سنگال، موتورهای اصلی رشد هستند. امروزه غرب آفریقا مقصدی جذاب برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی به‌ویژه در زمینه‌های انرژی، معادن و زیرساخت‌ها شده است. ضمن آنکه کشورهای غرب آفریقا از کمک‌های مالی و توسعه‌ای سازمان‌های بین‌المللی نیز بهره می‌برند.