ماجرای آلودگی هوا هر سال در پاییز و زمستان گریبانگیر تهران و کلان‌شهرهاست و چاره‌ای به جز تسکین‌های موقت مانند تعطیلی مدارس و اداره‌ها برای آن اندیشیده نمی‌شود. ماجرای ادامه داری که به دلیل فقدان همکاری بخش‌های مختلف از جمله صنعت و انرژی، به نتیجه نمی‌رسد و همچنان خودروهای بی کیفیت تولید شده و خودروهای فرسوده نیز در حال تردد هستند و بنزین با کیفیتی نیز عرضه نمی‌شود.
پیش از این در گزارشی با عنوان «نفس تهران به شماره افتاد» در گروه پژوهشی ایران اکونومیست نوشتیم: آلودگی هوا تبدیل به بخش جدایی ناپذیر از زندگی شهروندان ایرانی در کلان‌شهرها به ویژه در تهران شده و طبق آمار سالانه حدود ۵۰ هزار نفر در کشور جان خود را به همین دلیل از دست می‌دهند و خسارت آن نیز حدود ۱۲ میلیارد دلار برآورد شده است.
همچنین در گزارش‌های دیگری با عنوان «آلودگی هوا چه بر سر انسان و جامعه می‌آورد؟ راهکار چیست؟» و «آلودگی هوا قاتل سالانه ۳ میلیون نفر در جهان؛ بلایی بزرگ بر سر سلامت و اقتصاد» به ابعاد مختلف این ماجرا پرداختیم. ولی یکی از ابعاد ماجرای آلودگی هوا، تحمیل خسارت جانی و مالی به سلامت مردم است که از طرفی منجر به تحمیل هزینه و افزایش بار مراجعه به بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی و درمانی می‌شود؛ آن هم در فصل‌های سرد سال که ویروس‌های تنفسی مانند کرونا و آنفلوآنزا نیز وجود دارند و خود به خود تعداد بیمارانی که به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند را افزایش می‌دهد.
این بار گفت‌وگوی تفصیلی با علی رضا رییسی «معاون بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» انجام دادیم و به ابعاد دیگری از ماجرای آلودگی هوا پرداختیم.
آلودگی هوا به مرور باعث ایجاد بیماری در افراد می‌شود
ایران اکونومیست: آلودگی هوا در تهران و کلان‌شهرها هر سال در فصل‌های سرد ادامه دارد، این موضوع به چه شکل سلامت افراد را به خطر می‌اندازد؟
رییسی: هر گونه آلودگی از جمله آلودگی آب و غذا و هوا مشکلاتی برای سلامت افراد به همراه دارد؛ در حالی که می‌توان آب و غذا را انتخاب کرد،اما هوا چیزی است که قابل انتخاب نیست و اگر شخص در محیطی با هوای آلوده قرار بگیرد، دچار مشکل می‌شود. بسیاری از آلودگی‌ها را نمی‌توان با حس بویایی و چشایی متوجه شد و در نتیجه فرد بدون اطلاع، دچار مسمومیت می‌شود. بیماری‌هایی که به وسیله آلودگی هوا ایجاد می‌شود به دلیل سموم و ذرات معلق در هوا است که به صورت تجمعی در بدن افراد منجر به بیماری می‌شود؛ یعنی امکان دارد افراد چند سال در معرض آلودگی هوا باشند، اما به مرور دچار بیماری‌های مزمنی می‌شوند که دلیل آن، همین قرار گرفتن در معرض هوای آلوده در سال‌های متمادی است.
وقتی رییس دانشگاه علوم پزشکی بوشهر بودم، طرح‌های پژوهشی انجام و مشخص شد در پر پرندگان منطقه میزان رسوب فلزات سنگین بسیار زیاد است. این موضوع با سایر پرندگان که از آن منطقه فاصله داشتند، مقایسه و مشاهده شد که میزان آلودگی بسیار زیاد است. همچنین پژوهش دیگری انجام دادیم و میزان فلزات سنگین در شیر مادران در منطقه عسلویه را بررسی کردیم. این موضوع با شیر مادران در منطقه دشتی نیز مقایسه و مشاهده شد که میزان فلزات سنگین بین ۱۰ تا ۲۰ برابر در شیر مادران این منطقه بالاتر است. به طور کلی باید به مادران توصیه کرد که شیر مادر به نوزاد بدهند، اما به این مادران در این منطقه باید برعکس می‌گفتیم که به نوزاد خود شیر ندهند که مشکلاتی برای نوزادان ایجاد نشود.
از طرفی آلودگی‌هایی است که به آبزیان منتقل می‌شود؛ اگر صید ماهی نزدیک به منطقه آلوده باشد، امکان دارد که آبزیان هم آلوده باشند. این آلودگی‌ها می‌تواند تاثیرهای دراز مدت بر سلامت انسان داشته باشد.
خودروسازان پاسخ‌گوی کیفیت پایین خودروها نیستند
ایران اکونومیست: پیش از این گفته شد که یکی از دلایل عمده آلودگی هوا، خودروهای بی کیفیت یا فرسوده و کیفیت پایین بنزین است؛ آیا این موضوع پیگیری شده است؟
رییسی: اگر هر شخص وظیفه خود را به درستی انجام بدهد، بسیاری از مشکلات حل می‌شود، اما باید درست بودن وظیفه، تعریف شود. وظیفه آن چیزی است که قسمتی یا سهمی از کاری را بر عهده ما گذاشته‌اند تا به هدف از پیش تعیین شده‌ای دست پیدا کنیم؛ اما درست بودن وظیفه منوط به تعریف درست هدف است. یعنی امکان دارد اهدافی تعیین شوند که درست نباشند. اگر سلامت مردم اهمیت دارد، هر اقدامی باید پیوست سلامت داشته باشد. حدود ۶۰ درصد آلودگی هوا مربوط به وسایل نقلیه موتوری است و وقتی خودروهای تولید شده داخلی این قدر بی کیفیت هستند و مصرف سوخت بالایی دارند،سبب آلودگی می‌شوند و همچنین بنزین نیز بی کیفیت است و منجر به آلودگی هوا می‌شود.
روز به روز تعداد خودرو در سطح کلان‌شهرها افزایش پیدا می‌کند. از طرفی سالانه حدود ۱۷ هزار تا ۲۰ هزار نفر در جاده‌ها به دلیل حوادث و سوانح فوت می‌کنند. خودرویی که تولید می‌شود و با قیمت بسیار بالا خریداری شده تا باعث رفاه و آرامش شود، باعث از دست رفتن سلامتی افراد شده است. خودروهای بی کیفیت می‌توانند باعث مرگ افراد به صورت مستقیم و ایجاد آلودگی هوا و مرگ به صورت غیرمستقیم شود.
در کشور ۱۲ میلیون موتورسیکلت داریم که ۱۱ میلیون آن، فرسوده است. از این میزان، حدود ۴۰ هزار تا ۵۰ هزار دستگاه، معاینه فنی دارند و باعث این حجم از آلودگی هوا می‌شوند. وقتی گفته می‌شود ۶۰ درصد آلودگی هوا به دلیل وسایل نقلیه موتوری است، باید این موضوع اصلاح شود.
سال‌هاست که مردم به خودروسازان از جیب و جان خود، یارانه می‌پردازند و خودروسازان تاکنون نه تنها پاسخگویی درخور نداشتند، بلکه می‌گویند ضرر کرده‌اند و خودرو را زیر قیمت به مردم می‌دهند! اما مردم باید با پیش پرداخت و قرعه‌کشی، این خودروها را خریداری کنند.
رییسی: سال‌هاست که مردم به خودروسازان از جیب و جان خود، یارانه می‌پردازند و خودروسازان تاکنون نه تنها پاسخگو نیستند، بلکه، مردم را بدهکار می‌کنند و می‌گویند ضرر کرده‌اند و خودرو را زیر قیمت به مردم می‌دهند؛ اما مردم باید با پیش پرداخت و قرعه‌کشی، این خودروهای بی کیفیت را خریداری کنند
آلودگی هوا سالانه ۱۲ میلیارد دلار به مردم آسیب می‌زند و ۶۰ درصد این میزان را که حدود ۸ میلیارد دلار می‌شود، می‌توان برای حقوق کارکنان این خودروسازان در نظر گرفت؛ با بقیه این پول هم می‌توان خودرو با کیفیت وارد کرد. پس اگر قصد واقعی برای اصلاح وضعیت آلودگی هوا وجود داشته باشد، باید وضعیت استاندارد سازی در صنعت خودرو تعیین تکلیف شود.
نقش نیروگاه‌ها در آلودگی هوا
ایران اکونومیست: نقش نیروگاه‌ها در ایجاد آلودگی هوا چیست؟
رییسی: تصمیم گیری باید بر اساس عقلانیت باشد. به طور مثال نیروگاه‌ها در مکانی احداث می‌شوند که به مسیر باد توجه نشده و مسیر حرکت آلودگی‌ها منجر به آسیب به شهرها می‌شود. آیا نمی‌شد نیروگاه در مکانی احداث شود که شهرها را تحت تاثیر قرار ندهد؟ در سایر کشورها هم در نیروگاه‌ها از سوخت مازوت استفاده می‌شود، اما نیروگاه در مکانی قرار گرفته که دور از شهر است یا مازوت به شکلی کم آسیب‌تر می‌شود که آسیبی به محیط زیست و هوا وارد نشود.
این‌که وظایف را تقسیم‌بندی کنیم و بگوییم هر وزارتخانه‌ای چه وظیفه‌ای در زمینه هوای پاک دارد، خوب است؛ اما در عمل می‌بینیم بسیاری از دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها، وظایف خود را به دلایل مختلف انجام نداده‌اند. همه این بهانه‌ها تکراری است. مشکل آلودگی هوا سال‌هاست وجود دارد و همین طور ادامه پیدا می‌کند.
حل مشکل آلودگی هوا نیازمند عقلانیت و رویکرد علمی و عزم ملی است
ایران اکونومیست: چرا هر سال این ماجرا تکرار شده و آلودگی هوا مهمان تهران و کلان‌شهرها است؟
رییسی: در شرایط حاضر کسی درباره زلزله صحبت نمی‌کند و اگر چنین اتفاقی رخ بدهد، همه به مباحثی مانند مقاوم سازی و امدادرسانی می‌پردازند و پس از آن، رها می‌شود. در حال حاضر هم با رخ دادن آلودگی هوا، همه در این رابطه صحبت می‌کنند و پس از این‌که پاییز و زمستان تمام شد، درباره آلودگی هوا صحبت نمی‌شود تا سال آینده و همین طور تکرار می‌شود. برای حل مشکلات آلودگی هوا نیازمند عقلانیت و رویکرد علمی و عزم ملی هستیم؛ در غیر این صورت، مشکلی حل نخواهد شد.
قطعی برق بد است، مازوت سوزی و آلودگی هوا بدتر است
ایران اکونومیست: ماجرای مازوت سوزی در نیروگاه‌ها با دستور رییس جمهور برای مدتی متوقف شد، اما دوباره گویا این ماجرا از سر گرفته شد و همچنان دلیل بخشی از آلودگی هوا است. چرا وزارت بهداشت درباره این ماجرا واکنشی نشان نمی‌دهد؟
رییسی: در ماه‌های اخیر جلسه‌های متعددی در زمینه آلودگی هوا برگزار شده است. هر سال، شهر به شهر کشور از لحاظ آلاینده‌ها و بار اقتصادی و میزان مرگ‌ها بررسی می‌شوند. حدود یک ماه قبل، جلسه‌ای درباره شاهزند، اراک و تهران در زمینه مازوت سوزی برگزار شد و به دنبال گزارشی که وزارت بهداشت تهیه کرده و در جلسه دولت مطرح شد، رییس جمهور ترجیح داد که حتی به قیمت قطعی برق، مازوت سوزی انجام نشود. این دستور توسط رییس جمهور داده شد و در جلسه دیگری، آمارها هم به رییس جمهور ارائه شد. پس از مشاهده گزارش‌ها و وضعیت نامناسبی که ایجاد شده، دکتر قائم پناه، معاون رییس جمهور هم تاکید کرد که مازوت سوزی در این چند شهر باید متوقف شود.
وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست مقاومت کردند تا این اقدام انجام شده و در نهایت مصوب شد که این اقدام اجرایی شود. مازوتی که در این مناطق سوزانده می‌شود شاید یک هشتم مازوت‌هایی باشد که در کل کشور سوزانده می‌شود و این میزان، قابل جایگزینی با گاز است. ولی برخی در این زمینه مقاومت می‌کنند.
این‌که برق قطع شود، اتفاق خوبی نیست و بد است، اما مازوت سوزی و آلودگی هوا خیلی بدتر است؛ بین بد و بدتر باید بد را انتخاب کرد. شاید ترجیح بسیاری افراد این باشد که یک ساعت برق نداشته باشند، اما هوای آلوده را تنفس نکنند. بعد از این اقدام دولت، بسیاری معترض بودند که برق قطع شده است. قطعی برق خیلی چیز عجیبی نبود و پیش از این هم رخ می‌داد. این انتقادها از قطعی برق به این دلیل بود که دستور رییس جمهور اجرا نشود؛ حتی می‌گفتند برق قطع می‌شود و بیمار در سی سی یو و اتاق عمل فوت می‌کند. در حالی‌که این افراد نه شناختی نسبت به آی سی یو و سی سی یو و برق اضطراری بیمارستان دارند.
برخی از این افراد که به قطعی برق اعتراض می‌کنند، از مردم و رسانه استفاده می‌کنند؛ چون منفعت آنها به خطر می‌افتد. افرادی در جلسه‌ها حاضر می‌شوند و می‌گویند وزارت بهداشت که اعلام می‌کند بیماری تنفسی اضافه شده، دروغ می‌گوید و آمارسازی کرده است. جنس این صحبت‌ها خوب نیست.
این‌که برق قطع شود، اتفاق خوبی نیست و بد است، اما مازوت سوزی و آلودگی هوا خیلی بدتر است؛ بین بد و بدتر باید بد را انتخاب کرد. شاید ترجیح بسیاری افراد این باشد که یک ساعت برق نداشته باشند، اما هوای آلوده را تنفس نکنند
اگر با هر مساله ساده‌ای به صورت علمی برخورد نکنیم، دچار گره کور و در هم پیچیده می‌شود؛ برای باز کردن این گره، اگر علمی فکر نکنیم، امکان ندارد آن گره باز شود. اگر خطی فکر کنیم هم نمی‌توان مسائل اجتماعی و اقتصادی را حل کرد. به طور مثال درباره مساله جمعیت نباید این طور فکر می‌شد که وسایل پیشگیری را از مراکز بهداشتی جمع کنند تا جمعیت افزایش پیدا کند. وسایل پیشگیری از مراکز بهداشتی جمع شد، اما آیا جمعیت افزایش پیدا کرد؟
وزارت بهداشت دیده بان سلامت و هشدار دهنده است
ایران اکونومیست: وظیفه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در زمینه آلودگی هوا چیست؟ آیا کارشناسان بهداشت نمی‌توانند به شکلی با منابع آلوده کننده هوا برخورد کرده یا ابزار قانونی در اختیار داشته باشند؟
رییسی: بحث ضمانت اجرایی یا ضابط قضایی هم گاهی جواب نمی‌دهد؛ این‌که وزارت بهداشت بخواهد تمام مسئولیت‌ها را بر عهده بگیرد، اثربخش نخواهد بود. قوه قضاییه باید کار خود را انجام بدهد و وزارت بهداشت باید هشدار داده و دیده بانی سلامت را انجام بدهد. قدرت وزارت بهداشت بیشتر از رییس جمهور نیست؛ وقتی رییس جمهور دستوری در زمینه توقف مازوت سوزی می‌دهد و تا این حد مخالفت می‌شود، وزارت بهداشت چه کاری می‌تواند در زمینه آلودگی هوا انجام بدهد؟
مردم را سر دو راهی انتخاب قرار ندهیم
ایران اکونومیست: راه حل آلودگی هوا چیست؟ چرا در دوران کرونا هم چنین دوگانه‌هایی ایجاد شده بود؟
رییسی: راه حل این است که مردم بگویند آیا حاضر هستند یک ساعت برق قطع شود، اما از آلودگی هوا نجات پیدا کنند؟ این تصمیم باید توسط مردم گرفته شود. مردم می‌گویند نه هوای آلوده می‌خواهیم و نه برق باید قطع شود؛ اما اگر در شرایط خاص قرار داریم، عیبی ندارد، برق را یک ساعت قطع کنید تا از هوای آلوده نجات پیدا کنیم، ولی دولت وظیفه دارد کاری کند که شرایط قطعی برق ادامه پیدا نکند. عمده تصمیم‌ها به همین شکل است و مردم بین دو انتخاب می‌مانند. حل مشکل آلودگی هوا نیازمند عزم ملی و رویداد علمی است و به جز این به نتیجه نمی‌رسیم.
اگر گفته می‌شود خودروها خوب نیست و باید خودروسازی تعطیل شود، آیا می‌دانید چند نفر بی‌کار می‌شوند؟ سال‌هاست همین حرف مطرح می‌شود. چه کسی گفته جوان باید بی‌کار شود؟ ولی حتما باید خودرو با کیفیت باشد. هر دو باید انجام شود.
در دوران کرونا، همین افرادی که گفتند تصمیم گیری‌ها به شکلی بوده که افراد به دلیل کرونا فوت کردند، اجازه ندادند واکسن وارد شود و بعد به همین افراد پست و مسئولیت دادند.
گفته می‌شود در دوران کرونا، به جای واکسن، ونتیلاتور خریداری شد؛ در آن زمان هم ونتیلاتور نیاز بود و هم واکسن نیاز داشتیم. برخی می‌گویند فقط به درمان نپردازیم و به بهداشت بپردازیم. ولی حتی اگر به وضعیت درمان هم نگاه کنیم، می‌بینیم نسبت تخت به جمعیت، ۱.۶ است. حتی وضعیت درمان هم ضعیف است و وضعیت حوزه بهداشت هم مناسب نیست. برخی می‌گویند پول حوزه بهداشت در درمان صرف شده است. ولی نه پول را به درمان می‌دهند و نه بهداشت؛ یعنی هر دو برای سلامت جامعه اهمیت دارد و باید به هر دو پرداخت. در زمینه آلودگی هوا هم همین طور است.
جمع بندی
ماجرای آلودگی هوا، موضوعی بین بخشی است. یعنی از وزارت نفت تا صنعت در این زمینه مسئولیت دارند. این‌که کدام بخش‌ها در چه زمینه‌ای ترک فعل کرده یا به وظایف خود عمل نکرده‌اند، جای تامل و بررسی دارد. شاید مراجع قضایی توجه چندانی به این موضوع نکرده‌اند و شاید در سال‌های اخیر، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی این موضوع را به درستی تبیین نکرده که آلودگی هوا چه بلایی سر مردم می‌آورد و در نتیجه واکنش قضایی با منابع آلاینده هوا نیز صورت نگرفته است.
در این شرایط مردم چاره‌ای جز این ندارند که تا حد امکان در معرض هوای آلوده قرار نگرفته و اصلاحاتی در تغذیه ایجاد کنند تا این روزها را بگذرانند؛ این‌که منابع آلاینده تا چه حد در ریه‌ها رسوب کرده و در سال‌های آتی خود را به چه شکلی نشان می‌دهد نیز جای تامل و فکر دارد.
