به گزارش ایران اکونومیست؛ خبرگزاری کتاب ایران به‌تازگی یکی از خبرنگاران خود را برای تهیه‌ی گزارش میدانی به «کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی» فرستاده و حاصل کار گزارش جامعی از نهاد یادشده است که بخش‌هایی از آن را در پی می‌خوانید:
[...] پله‌های ساختمان را برای رسیدن به کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی طی می‌کنیم. قبل از رسیدن به کتابخانه که در ورودی این ساختمان قرار گرفته است؛ نگاه‌تان با تندیس یادمان شهدا و دو رئیس پیشین این سازمان که در جریان انفجار دفتر حزب جمهوری شهید شدند، گره می‌خورد؛ این شهدا در سنگر آموزش و پرورش کشورمان ایران حضور پررنگی داشتند.
نور لامپ‌های ال ای دی کتابخانه وقتی حضورت را حس کنند، روشن می‌شوند تا میان قفسه کتاب‌ها گم نشوید؛ کتابخانه‌ای با فضای ۹۰۰ متر مربعی در دو طبقه که انواع کتاب‌ها با موضوعات دیوئی و ۱۰ گانه مثل ادبیات، دین، تاریخ، و هنر را از سال ۱۳۵۹ در خودش جای داده است اما تکیه‌گاه اصلی این کتابخانه تخصصی و پژوهشی همان کتاب‌های درسی حوزه آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت است؛ این‌جا در طبقه‌ی نخست کتابخانه ۱۸ هزار و ۲۰۰ عنوان کتاب فارسی و ۵ هزار و۲۰۰ عنوان کتاب لاتین و مرجع پشت به پشت هم ایستاده‌اند و مرکز اسناد این کتابخانه که با پله‌های بلند از فضای مرکز اسناد در طبقه دوم جدا شدند؛ میزبان اسناد، طرح‌های پژوهشی، کتاب‌های درسی قدیمی و تاریخی است. [...]
سهیلا قهرمانی، کارشناس بخش نشریات درباره‌ی بخش اسناد کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی می‌گوید: «دربخش مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی؛ تقریباً ۸ هزار عنوان مدارک چاپی و الکترونیکی با موضوعات آمارهای آموزش و پرورش، برنامه‌نویسی درسی، فناوری آموزشی و برنامه‌ریزی درسی موجود است. از این تعداد، ۴ هزار عنوان طرح پژوهشی الکترونیکی و ۳ هزار و ۵۰۰ عنوان طرح پژوهشی چاپی است. سابقه‌ی قدیمی‌ترین اسناد چاپی این مجموعه به سال ۱۲۹۹ بازمی‌گردد. تقریباً ۵۰۰ نسخه غیر ادواری که چکیده‌ی تحقیقات و مقالات تمام متن مرتبط با آموزش و پرورش است و ۲ هزار جلد پایان‌نامه با موضوع آموزش و پرورش برنامه‌ریزی، درسی و آموزشی از سال ۱۳۵۰ تاکنون در بخش اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی نگهداری می‌شود.» اسناد آموزش و پرورش معروف به اسناد رامسر مربوط به دهه‌ی ۴۰ در این بخش موجود است [...].
تورق کتاب‌های درسی و مجلات قدیمی زیر نور کتابخانه سازمان پژوهش
آرشیو کتاب‌های درسی سازمان، محل نگهداری کتاب‌های درسی قدیمی از سال ۱۲۳۶ تا سال ۱۴۰۱ است؛ این‌جا خاطرات خاک‌خورده را از گوشه‌ی کتاب‌های درسی می‌تکانید و با کتاب‌های درسی قدیمی به سال ۱۲۳۶ می‌روید؛ سالی که نخستین کتاب درسی قدیمی این مجموعه از آن دوران به یادگار مانده است. مجلات آموزش و پرورش ازسال ۱۳۲۰ تاکنون به ترتیب در قفسه‌های کتابخانه خبردار ایستاده‌اند. نوستالژی مجله‌های آموزش و پرورش کهنسال با دیدن ۲ هزار و ۵۰۰ جلد از مجله‌های «رشد» و «پیک» که از سال ۱۳۴۹ تا کنون درحال انتشار هستند؛ تاریخ مجلات قدیمی آموزش و پرورش را برای‌تان ورق می‌زند؛ مجله‌های قدیمی «مام» نیز در تیررس نگاه‌تان است؛ همان نشریات انجمن علمی اولیا و مربیان است که ابتدا با نام «ماهنامه مکتب مام» و بعدها با نام «پیوند» منتشر شد و محتوایش حکایت از انعکاس تعامل خانه و خانواده با آموزش و پرورش دارد.
شماره‌های متعدد و پیوسته فصلنامه «تعلیم و تربیت» که سال ۱۲۹۸ منتشر می‌شد، همه در قفسه‌ها منتظر تورق هستند. مجلاتی که بعدها و در سال ۱۳۱۸ نامش به «ماهنامه آموزش و پرورش» و در نهایت به «فصلنامه تعلیم و تربیت» تغییر نام داد؛ به‌گفته‌ی خانم قهرمانی از سال ۱۳۶۰ تاکنون، ۱۵۰ جلد از فصل‌نامه‌های تعلیم و تربیت به شکل کاغذی در آرشیو کتابخانه و مرکز اسناد این سازمان موجود است و شماره‌های جدید به شکل الکترونیکی بارگذاری می‌شوند.
کتابخانه‌ی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با هدف تامین منابع اطلاعاتی برای تامین محتوای کتاب‌های درسی هر سال پُربارتر می‌شود. به گفته‌ی اکرم عینی، رئیس اداره کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، از سال ۱۳۹۰ که همه‌ی منابع مکتوب، اسناد، مدارک، طرح‌های پژوهشی و پایان‌نامه‌های پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش به کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش منتقل شد. منابع این کتابخانه و مرکز اسناد پُربارتر شده است. خانم کوهستانی از تلاش کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، برای تهیه‌ی بانک کتابشناسی کتاب‌های درسی چاپ سنگی موجود در آرشیو آموزش وپرورش خبر می‌دهد. به گفته‌ی او ۳۰۰ عنوان کتاب چاپ سنگی در کتابخانه سازمان وجود دارد و البته آماری از کتاب‌های سربی درسی این مجموعه موجود نبود. او پایان آبان‌ماه را زمان آماده شدن کتابشناسی کتاب‌های چاپی و سنگی می‌داند.
کتابخانه‌ای که قرار بود مرجع سامان‌دهی کتابخانه‌های آموزشگاهی باشد!
عینی با گلایه از تعطیلی کتابخانه‌های مدارس و آموزشگاهی می‌گوید: «قرار بود این کتابخانه مرجعی برای سازمان‌دهی و مجموعه‌سازی کتاب‌های کتابخانه‌های آموزشگاهی مدارس باشد، به همین دلیل این مجموعه رده‌بندی السی خود را به رده‌بندی دیوئی تغییر داد اما با حذف کتابخانه‌های آموزشگاهی این موضوع مسکوت ماند و محقق نشد. کتابخانه‌های آموزشگاهی تا سال ۶۲ با نظارت دفتر انتشارات کمک آموزشی وزارت آموزش و پرورش بودند و بعد زیر نظر معاونت پرورشی وزارتخانه رفتند. قرار بود ساختارها تغییر کند، بر همین اساس سیستم رده‌بندی تغییر کرد اما این اتفاق رخ نداد.»
سیر تحول کتاب درسی را در کتابخانه سازمان پژوهش بررسی کنید
کتاب‌های درسی در طول زمان و تغییرات نظام آموزشی، دستخوش تغییرات زیادی شدند؛ این تغییرات به‌خصوص در زمان پیروزی انقلاب اسلامی نسبت به دوران پیش از آن مشهود است. به عنوان مثال از سال ۵۸ کتاب‌های درسی در مقاطع مختلف دچار تغییرات اساس می‌شود، مثلاً کتاب‌هایی مانند تاریخ، ادبیات و دینی تغییرات زیادی می‌کنند اما کتاب‌هایی مانند علوم و ریاضی تغییرات چندانی نمی‌کنند. بعد از این دوران، کتاب‌های درسی در سال‌های ۶۳، ۶۵ و ۷۱ با تغییر نظام آموزشی کشور مجدد متحول می‌شوند.
در کتابخانه‌ی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی می‌توانید پیشینه‌ی کتاب درسی را از نظر محتوا و شکل و ظاهر مرور کنید. از زمانی که کتاب‌های درسی، سنگی بودند و با خط نسخ و نستعلیق نوشته می‌شدند تا دوره‌ای که این کتاب‌ها به شکل سربی بودند و بعدها شکل چاپ افست و دیجیتال را به خود گرفتند، همه‌ی این تغییرات چاپی در کتاب‌ها را می‌توانید در کتابخانه سازمان پژوهش ببنید. کتاب‌هایی با موضوعات علوم، داروسازی، پزشکی، ادبیات و دینی که متعلق به زمان فعالیت مدرسه «دارالفنون» تا کتاب‌های درسی که سال گذشته منتشر شده‌اند؛ همه در این مرکز گردهم آمده‌اند.
به گفته‌ی خانم کوهستانی، سیر تحول کتاب درسی در ایران نشان می‌دهد؛ تجربه‌ی تالیف چند کتاب درسی از یک ماده‌ی آموزشی، تجربه‌ی موفقی برای کشور ما نبوده است، مرور تجربیات تاریخی و تجربه‌ی نشر کتاب درسی در سال ۱۳۲۰ که همزمان با جنگ جهانی دوم بود؛ نشان می‌دهد، تالیف کتاب درسی از سوی افراد مختلف، تجربه‌ی موفقی نیست، هر چند در آن دوره نیز وزارت فرهنگ برای نوشتن کتاب درسی شیوه‌نامه و قوانین خاصی را تعیین کرده بود. به گفته‌ی خانم کوهستانی چاپ کتاب‌های درسی با تاسیس سازمان کتاب‌های درسی از سال ۱۳۳۷ قانونمند می‌شود.
مولفان مشهور کتاب درسی را این‌جا در ایستگاه تاریخی کتاب‌های درسی ملاقات کنید
در کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی درمی‌یابید که بزرگان علم و دانش و اهالی فرهنگ و سیاست نیز دستی بر آتش کتاب‌نویسی درسی داشته‌اند، اسامی بزرگانی مانند جلال‌الدین همایی و دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، مولف کتاب‌های کتاب‌های ادبیات فارسی و تاریخ ادبیات دهه‌ی ۴۰، بدیع‌الزمان فروزانفر، پرویز شهریاری، مولف کتاب‌های ریاضی، دکتر پیغامی، مولف کتاب‌های فیزیک، استاد محمدمهدی هراتی، مولف کتاب‌های هنر، دکتر محمدجواد باهنر، کتاب‌های دینی راهنمایی و دبیرستان دهه‌ی ۵۰ در بخش شناسنامه کتاب‌های درسی قدیمی این مرکز جلب توجه می‌کند.
اسامی ۷ هزار و ۸۰۰ نفر از پدیدآورندگان مشهور کتاب‌های درسی در یک بانک اطلاعاتی
کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی از سال ۱۳۸۵ با هدف ذخیره و بازیابی اطلاعات کتاب‌های درسی، بانک جامع آرشیو کتاب‌های درسی را ایجاد کرد. از آن زمان تا به حال، اطلاعات کتاب‌شناختی کتاب‌های درسی در این بانک ذخیره و اکنون قابل بازیابی است. بانک اطلاعاتی «فهرست مستند اسامی مؤلفان و پدیدآورندگان کتاب‌های درسی» پایگاهی است که اسامی کسانی که در تالیف کتاب درسی نقش داشته و در صفحه‌ی حقوقی کتاب‌ها نام آن‌ها درج شده است، گردآوری کرده است. در حال حاضر اطلاعات ۷ هزار و ۸۰۰ نفر از پدیدآورندگان کتاب‌های درسی از سال ۱۳۴۷ -۱۴۰۲ در این بانک موجود است. این بخش در دسترس مخاطبان عمومی قرار ندارد و باید ازطریق درخواست از سوی کتاب‌دار مربوطه ارائه شود.
اسامی افراد مشهوری مانند اسماعیل حاکمی والا، شهید باهنر و شهید مطهری که از مولفان کتاب دینی دبستان بودند، یا رئیس فرهنگستان ادبیات فارسی؛ غلامعلی حداد عادل، که زمانی رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در دهه‌ی ۶۰ نیز بود؛ به عنوان مولف کتاب تعلیمات اجتماعی چهارم دبستان، کتاب‌های فارسی (راهنمایی)، تعلیمات اجتماعی (دبستان)، جامعه شناسی، دانش اجتماعی، درس هایی از قرآن (رشته اقتصاد) و تاریخ لباس (اول دبیرستان) دهه ۶۰ جلب توجه می‌کند.
حتی کتاب‌های خانه‌داری نیز متاثر از فرهنگ آمریکایی بود!
اتاق خانم کوهستانی را انواع کتاب‌های چاپ سنگی و سربی محصور کرده است؛ کتاب‌هایی مانند کتاب «علم حساب» که چاپخانه‌ی مدرسه «دارالفنون» سال ۱۲۳۶ منتشر کرده، کتاب «حساب» دوره‌ی متوسطه که سال ۱۲۳۶ در سایز رقعی منتشر شده یا کتاب «حفظ الصحه عملی» چهارم ابتدایی که با خط نستعلیق نوشته شده و سال ۱۳۵۰ منتشر شده یا کتاب «بدایه الجغرافیا» مقطع ابتدایی که سال ۱۲۹۲ منتشر شده یا کتاب بهداشت سال دوم دبیرستان که سال ۱۳۲۰ به شکل سربی منتشر شده. این کتاب‌ها در جای‌جای میز و دیواره‌های اتاق سازمان‌دهی و مجموعه‌سازی کتابخانه و مرکز اسناد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی دیده می‌شود. کتاب «علم‌الاشیا» سال ششم دبستان، کتاب «حساب و هندسه» ششم دبستان، کتاب «راهنمای تدریس دفترداری و حسابداری» یا «حساب جبر سال چهارم خانه‌داری» برایت تاریخ کتاب‌های درسی سال ۴۶.
در میان کتاب‌های اتاق خانم کوهستانی، کتاب «خانه‌داری» توجهم را جلب می‌کند، کتابی که سال ۴۳ منتشر شده است. به گفته‌ی او، کتاب‌های «خانه‌داری» از سال ۱۲۰۰ به بعد منتشر شدند و انواع هنرهای خیاطی، آشپزی، سفره‌آرایی و همه‌ی آن‌چه مورد نیاز یک خانم خانه‌دار بود را به دانش‌آموزان دختر آموزش می‌دادند؛ البته این آموزش الهام‌گرفته از فرهنگ غربی و وارداتی بود زیرا از دهه‌ی ۴۰ فرهنگ آمریکایی در ایران غلبه داشته و فرهنگ خانه‌داری نیز براساس آموزه‌های آن‌ها وارد کتاب‌های خانه‌داری ایرانیان شده بود [...].
