گنجینه های معماری اسلامی ایرانی، مدفون زیر سازه های بتنی

ایران اکونومیست - این روزها که در شهر قدم می زنیم، ساختمانهایی را در اطراف خود می بینیم که از پی هم از زمین سربرآورده و شمایلی را به نمایش گذاشته اند که هر لحظه غریبه تر و ناملموس تر می شوند.
 
امروز ترکیبی از سیمان، آجر و سنگ، شهری را که زمانی جای جای آن پر از خاطره بود، هر روز برای ما غریبه تر می کنند، نماهای ساختمان های امروزی همراه با کج سلیقگی، آنقدر شبیه به یکدیگر ساخته شده و ظاهری زمخت را نمایش گذاشته اند که هیچ ارتباطی با روحیات و باورهای ایرانی اسلامی ما ندارند.
 
قوس ناری ها، قوس جناغی ها، طاق های نیم دایره ای شکل، مقرنس کاری ها، جلوخان ها، مقصوره ها و صفه ها، قبه ها و گوشواره ها و کوشک ها اصطلاحاتی ناملموس در معماری امروزی هستند.
 
این اصطلاحات همان جلوه هایی از معماری اسلامی - ایرانی اند که هویت ساز فرهنگ ساخت و ساز ما در گذشته های نه چندان دور می شدند و اینک تنها جز نامی از آنها در کتب دانشجویان معماری و عمران باقی نمانده است.
 
این در حالی است که رهبر معظم انقلاب و دیگر مسوولان در مناسبت های گوناگون نسبت به احیای معماری اسلامی – ایرانی تاکیدات فراوانی داشته اند اما همچنان سبکی که در معماری بناها و ساخت و سازهای کشور ما به کار گرفته می شود، بیش از آنکه رنگ و بوی اسلامی یا ایرانی داشته باشد، ماهیتی غربی دارد.
 
با گذشت 36 سال از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران و با وجود رشد و توسعه در زمینه های گوناگون علمی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، به مقوله معماری و شهرسازی اسلامی توجه لازم نشده است.
 
از آن جا که دین مبین اسلام برای همه ابعاد زندگی دارای پیام هایی است و نیازی به استفاده از سایر الگوها احساس نمی شود، حوزه شهرسازی و معماری هم از این امر مستثنی نبوده است و می توانیم با تکیه بر منابع اسلامی، هویت از دست رفته شهرهای خود را باز یابیم.
 
در این میان شهر قم به عنوان ام القرای جهان تشیع و با دربرگیری حوزه های علمیه بزرگ شیعی می تواند شهری پایلوت برای معماری شهری اسلامی به جهان معرفی شود.
 

** تاکید برخی بزرگان حوزه نسبت به توجه به معماری اسلامی
برخی از بزرگان حوزه علمیه قم چون آیت الله 'عبدالله جوادی آملی' از مراجع تقلید همواره نسبت به توجه به معماری اسلامی تاکید داشته اند.
 
این مرجع تقلید در دیدارهای گوناگون خود با متولیان ذیربط در شهرسازی و معماری چون اعضای کمیته تخصصی شهرسازی سازمان نظام مهندسی کشور ابراز کرده است: نباید توقع داشته باشیم که آیه ای در قرآن باشد که به مردم توصیه کند چگونه خانه بسازند لذا اسلام با عقل کار دارد و نه با سفاهت و خانه باید با عقل و برهان ساخته شود.
 
وی عقل، استدلال و برهان را عنصری ترین محور در ساخت و ساز اسلامی ذکر کرده و می گوید: ساختن خانه های دارای آشپزخانه های به اصطلاح 'open' که صاحبخانه و میهمان نتوانند به درستی رعایت حجاب را کنند و نتوانند خود را حفظ کنند، اسلامی نیست.
 
این مفسر بزرگ قرآن کریم می گوید: خانه باید طوری بنا شود که اهل خانه از درون و بیرون دارای حجاب باشند لذا مکانی که میهمان در آن مستقر می شود باید از جای صاحب خانه مستور باشد.
 
آیت الله جوادی آملی ابراز می دارد: نمای بیرون منازل نیز باید طوری طراحی شود که بر دیگر منزل ها اشراف نداشته باشد و داخل آن نیز برای اطرافیان نمایان نباشد.
 
وی می افزاید: منازل در غرب دیوار خاصی نداشته و بیشتر از طریق نرده از یکدیگر جدا می شوند و این به دلیل آن است که آن ها منزل را آسایشگاهی به جای پرورشگاه می پندارند.
 
وی با تاکید بر ضرورت رعایت معماری اسلامی در ساخت و سازهای شهری و روستایی می گوید: معماری اسلامی، هنری برای زندگی به شیوه دینی است.
 

** معماری اسلامی زمینه ساز آرامش بخشی به روح و جسم انسان ها است
سیده شبنم فاطمی از مدرسان دانشگاه قم در گفت و گو با ایرنا با اشاره به تعریفی از معماری اسلامی گفت: معماری اسلامی برداشت های متفاوتی در جامعه دارد که یکی از آن ها شامل 'معماری دوره اسلامی' می شود که از نظر تاریخی زمان مشخصی دارد و از قرن اول هجری تا زمان قاجاریه مجموعه های تاریخ معماری اسلامی را شاهدیم.
 
وی افزود: معماری اسلامی تعریف دیگری دارد که شامل معماری مبتنی بر تفکر اسلامی می شود و زمان و مکان مشخصی ندارد.
 
معماری اسلامی در حقیقت پیوند مناسبی را با فطرت بشری همساز کرده است اظهار داشت: یکی از مولفه های معماری اسلامی در بحث 'نور' خلاصه می شود که نقش موثری در ساخت و سازها ایفا کرده است و در معماری اسلامی به شکل ویژه ای شاهد توجه به مبحث نور هستیم.
 
وی با اشاره به دیگر مولفه های معماری اسلامی بیان داشت: معماری اسلامی در حقیقت زمینه ساز آرامش بخشی به روح و جسم انسان ها است و طاق های بلند و گنبدی و پنجره های شیشه ای بلند و جذاب نقش بسزایی در تامین آسایش و آرامش انسان ها ایفا می کنند.
 
وی با تاکید بر این که استفاده از معماری اسلامی باید در کشور نهادینه شود بیان داشت: ظاهر شهرها از آشفتگی برخوردارند و دچار نابسامانی هستیم این در حالی است که زمانی که به تاریخ خود نظر می کنیم شکوه و اعتلایی در معماری داشته ایم و باید به آن زمان برگردیم و نیازمند معماری اسلامی هستیم.
 

** معماری اسلامی مبتنی بر تفکر اسلامی احیا شود
فاطمی اظهار داشت: باید معماری اسلامی مبتنی بر تفکر اسلامی احیا شود و اکنون در شرایطی هستیم که جامعه از آن بی بهره است و احیای تفکر معماری اسلامی نیازمند صبر و حوصله است و راهی که سال ها خراب شده است یک شبه درست نمی شود.
 
معاون سابق آموزشی جهاد دانشگاهی قم ادامه داد: فقط قوانین نمی تواند ما را به معماری اسلامی برساند چرا که سیطره آن یک اجتماع را در بر می گیرد و باید در سطح بینشی جامعه مدیریت معماری اسلامی را داشته باشیم.
 
وی با تاکید بر این که با توجه به تعریف شد چشم انداز شهر قم در جهان، انجام معماری اسلامی در این شهر ضرورتی انکارناپذیر دارد اظهار داشت: موضوع معماری اسلامی باید برای اهالی ساختمان سازی و فعالان در این عرصه تببین شود و قم به الگویی از معماری برای جهان اسلام و تشیع تبدیل شده و انقلاب معماری از قم شروع شود.
 

** منفعت های ریالی مانع از حفظ حریم خصوصی
فاطمی در ادامه گفت: بافت های قدیمی شهرها یکی از با شکوه ترین مناظر معماری ایرانی اسلامی را به نمایش می گذارند و یکی از مسائل مهم در این زمینه پای بندی معمار به اصول و اعتقاداتش است.
 
وی افزود: آن چه در معماری اسلامی چشم نوازی می کند ساختار درون گرای خانه ها به منظور حفظ حریم خصوصی افراد است و می توان آرامش حاکم بر داخل این خانه ها را از بیرون نیز درک کرد.
 
فاطمی اظهار داشت: تا زمانی که تفکر حاکم بر ساخت و سازها در شهر قم مبتنی بر منفعت طلبی و کسب سود بیشتر باشد در معماری اسلامی راه به جایی نخواهیم برد و این در حالی است که یک معمار و مهندس ساختمان نسبت به این که ساخت 20 طبقه آپارتمان ممکن است اشراف دید را بر منازل همسایگان ایجاد کند جهل ندارد اما منفعت ریالی باعث می شود که از کنار واقعیت بگذرد و تا زمانی که معماری بناها با جهل و منفعت گره خورده باشد نمی توانیم تفکر اسلامی را در آن احیا کنیم.
 
وی ابراز داشت: متاسفانه اکنون بسیاری از قوانین اجرا نمی شود و حتی به آن قانع هستیم که اگر قانونی نیز بد است اجرا شود بهتر از بی قانونی است اما در میان اهالی فعال در ساختمان سازی پای بندی زیادی به قانون نداریم و مهندسان، مالکان و پیمانکاران به دنبال مفری برای فرار از قوانین هستند.
 

** ساختار شهر اسلامی برگفته از تفکر اسلامی است
قدسیه سامانی کارشناسی ارشد طراحی شهری و دانشجوی دکترا شهرسازی نیز شهرسازی اسلامی را نوعی زندگی اجتماعی ذکر کرد که در آن ساختار تشکیل دهنده شهر برگرفته از تفکرات اسلامی است و به ایرنا گفت: نوع تزئینات، زاویه دید، رنگ و عناصرسازنده شهر و ساختمان ها در این زمینه مورد توجه است و در حقیقت شهر اسلامی به وضوح بیانگر این است که از منبع یکتا پرستی الهام گرفته شده است.
 
وی گفت: شکوه معماری ایران جلوه ای از عظمت تاریخی و دینداری به دور از هر مادیگری و اعتقاد به تعالیم مذهبی معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره گیری از روح معنویت نشان می دهد.
 
وی ادامه داد: این امر به گونه ای است که اعتقاد به توحید و ایمان به تعالیم اسلام به عنوان اندیشه زیبایی شناسی دین اسلام در معماری اسلامی تجلی می یابد.
 
سامانی اظهار داشت: در سال های اخیر وقوع تحولات گسترده ناشی از نفوذ اندیشه های تکثرگرای پست مدرن غربی و تولید پارادایم هایی متفاوت با فرهنگ سنتی جامعه، سبب ایجاد دگرگونی های بسیاری در حوزه معماری و شهرسازی شده است.
 
وی اضافه کرد: ایران معاصر با وجود فرهنگ و تمدن عظیم و شکوهمند گذشته، چنان دچار بی تعادلی گشته است که گویی در مخمصه گرفتار آمده است و هر روز پیوندهایش با گذشته سست تر شده است و امروز در حقیقت با ساخت بناهایی کاملا برگرفته از تفکر غربی، به ایده معماران زبده و توانمند گذشته دهن کجی کرده ایم.
 

** معماری در جامعه امروز یک هنر فراموش شده است
سامانی در ادامه اظهار داشت: در واقع به هیچ عنوان نمی توان اسم معماری امروز را معماری اسلامی گذاشت و باید بگوییم معماری در جامعه امروز یک هنر فراموش شده است و فارغ از این که تا چه اندازه ورود ضابطه در این مساله مفید و راهگشا تلقی شود، شکی نیست که فقدان ضوابط کافی و تعلل سازمان های تصمیم گیرنده منظر شهری در این سال ها، فرصت طولانی را برای قدرت نمایی سازندگان سبک های غربی ایجاد کرده است.
 
عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم افزود: از آنجایی که در هیچ جایی از قرآن و حدیث نیامده که معماری اسلامی باید چگونه باشد اما ممکن است یک معمار اسلامی با الهام گرفتن از آیات، فضا، حجم و رنگ یک ساختمان را در نظر بگیرد، به علاوه معماری اسلامی تنها به گنبد و قوس ساختن نیست لذا برگزاری همایش ها در راستای آموزش و ایجاد دیدهمگانی و همچنین تدوین برنامه های تخصصی اجرایی و نظارتی به عنوان پیش زمینه این اقدام ضروری به شمار می روند.
 

** شهر باید از هر نظر وجهه اسلامی ایرانی خود را حفظ کند
سامانی در ادامه بیان داشت: اسلام برای معماری یک الگوی ذهنی معرفی می کند که این الگوی ذهنی در هر شرایطی ثابت است و اصل مهم در اسلام این است که خانه مسلمان باید به گونه ای باشد که از دید بیگانه مصون باشد، ومهم به شیوه مسلمانی زندگی کردن است نه اشکال صوری خانه ها.
 
وی ادامه داد: شهر باید از هر نظر وجهه اسلامی ایرانی خود را حفظ کند، ما باید میراث دار الگوهای گذشته باشیم و لازم است در راستای اجرای طرح ایرانی اسلامی شدن شهر و ساختمان ها همه در شهر این اصول را رعایت کنند و صرفا این امر به ساختمان ها و نمای آنها معطوف نشود، علاوه بر نمای ساختمان ها، نقشه داخلی ساختمان ها نیز باید از اصول ایرانی اسلامی تبعیت کند چرا که زیستن انسان در قالب فرهنگ دینی و اسلامی که اصول و ارزش های الهی، اسلامی و انسانی در آن مورد توجه قرار گیرد.
 
وی افزود: محیط فردی و خانوادگی یکی از محیط هایی است که در سبک زندگی اسلامی مورد توجه قرار گرفته و طراحی این فضاها باید متناسب با سبک زندگی اسلامی باشد.
 
سامانی اظهار داشت: اگر قرار است در عرصه معماری و شهرسازی به ویژه در شهرها تغییراتی ایجاد شود، باید از نهادها و سازمان های نظارتی ساخت و ساز آغاز کرد و نهادهایی هم چون سازمان نظام مهندسی کشور، وزارت مسکن و شهرسازی و انجمن مهندسان ایران می توانند در نظارت و کنترل معماری و شهرسازی اصیل ایرانی، فرهنگ سازی و در رفع نابسامانی های معماری افسارگسیخته ی امروز نقش بسزایی داشته باشند و به همین خاطر، کنترل بر چگونگی طراحی و اجرای ساخت وسازهای شهری، باید به گونه ای مستمر و موثر انجام شود.
 
وی بیان داشت: متاسفانه امروزه در عرصه معماری معاصر، دچار نوعی خودباختگی فرهنگی شده ایم از این رو برای شهرسازی همخوان با معماری ایرانی ـ اسلامی باید برنامه ریزی جامع و دقیق داشت از سوی دیگر تلفیقی از ایجاد معماری ایرانی – اسلامی و معماری مدرن در شهرسازی جدید ضروری است و باید شراطی فراهم شود تا در کنار استفاده از تکنولوژی که در معماری مدرن وجود دارد، از معماری سنتی هم در شهرسازی جدید استفاده شود تا تاثیرگذاری فرهنگی لازم هم به این وسیله در شهرسازی جدید لحاظ شود.
 
وی ابرازداشت: احیای معماری اسلامی – ایرانی در شهر ها مستلزم برنامه ریزی های صحیح شهری و حمایت و استقبال مردم از این شیوه های معماری های اصیل است و امری که با تحول در سبک زندگی مردم زمینه ساز تحول چهره شهر را فراهم خواهد کرد.
 
سامانی با اشاره به معماری و شهرسازی قم اظهار داشت: متاسفانه به معماری و شهرسازی امروز شهر قم، نمی توان عنوان اسلامی را نسبت داد و تقلیدهای ناصحیح از غرب در معماری و شهرسازی موجب شده که شهر امروز ما با مساله بحران هویت روبه رو باشد و باید برای رفع این موضوع، معماری اسلامی ایرانی در قم با قوت انجام شود.
 
وی ادامه داد: در این راستا، با عنایت به ناهمگونی نمای ساختمانها در سطح شهر قم و در راستای فرمایش مقام معظم رهبری بر رعایت اصول معماری اسلامی ایرانی دستور العملی جهت ارتقا کیفی سیماومنظر شهر مقدس قم متناسب با جایگاه این شهر در جهان اسلام تهیه و به تصویب رسیده است.
 
یکی شدن حال و پذیرایی یا همان اندرونی و بیرونی خانه های قدیمی ، کم حجم شدن فضای باز حیاط، ایوان و بالکن ها ، اشراف دید از پنجره های هر منزل به منازل دیگر و بروز پیدا کردن نماهای متفاوت با فرهنگ و اصول ایرانی اسلامی در حقیقت همان سوغات معماری غربی برای ما هستند.
 
معماری اسلامی تنها طاق بلند ، پنجره های رنگی یا گل و بته کاری ظاهری در ساختمان ها نیست بلکه ریشه در روح و روان و فرهنگ اصیل ایرانیان دارد و معماری ساختمان ها با تفکرات معمار مسلمان ساخته می شود.
منبع: ایرنا