ایران اکونومیست- بر‌اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران از تحولات بازار نیروی کار، نرخ
بیکاری فصلی به 5/10 درصد رسیده است. بررسی روند میانگین سالانه نرخ بیکاری
در هر فصل، حکایت از سیر نزولی نرخ بیکاری از تابستان 1392 تا پاییز 1393
دارد. در همین حال بررسی تحولات اشتغال روند متضادی را نشان می‌دهد. میزان
اشتغال (میانگین سالانه) از پاییز 1392 تا تابستان 1393 از سیر نزولی
برخوردار بوده؛ به نحوی که در سال منتهی به تابستان 1393 بیش از 700 هزار
شغل نسبت به سال منتهی به تابستان 1392 از دست رفته است. اگر چه در فصل
پاییز اوضاع اشتغال بهتر شده است، اما همچنان آمار اشتغال بیانگر از دست
رفتن بیش از 400 هزار شغل در سال منتهی به پاییز 1393 نسبت به سال منتهی به
پاییز 1392 است. بررسی روندهای نرخ رشد اشتغال و نرخ رشد اقتصادی از سال
1386 نشان می‌دهد در حالی که تا سال 1390 همگرایی نسبتا بالایی میان روند
رشد اقتصادی و رشد اشتغال وجود داشته است، از سال 1391 روندها در دو حوزه
اشتغال و تولید واگرا شده است.
در حالی که از بهار 1391 رشد اقتصادی از
روند نزولی برخوردار بوده و ارقام منفی را ثبت کرده است، رشد اشتغال از
روند صعودی برخوردار بوده و در اوج خود در تابستان 1392 به مثبت 5 درصد هم
رسیده است. در مقابل از اواخر سال 1392 روندهای اشتغال و تولید معکوس شده
است. اقتصاد کشور روند خروج از رکود اقتصادی را از اواخر سال 1392 آغاز
کرده و رشد اقتصادی (میانگین) از ارقام منفی به مثبت 3/1 درصد در فصل
تابستان 1393 افزایش یافته و برآورد می‌شود این روند صعودی ادامه یافته و
در فصل پاییز به حدود 3/2 درصد رسیده باشد. اما در همین دوره نرخ رشد
اشتغال از روند نزولی برخوردار بوده و تا تابستان 1393 به منفی 6/1 درصد
نیز کاهش یافته است؛ اگرچه در فصل پاییز اشتغال با تحرک مناسبی همراه بوده و
بخشی از اشتغال از دست رفته جبران شده است.
روندهای واگرا در دو حوزه اشتغال و تولید طی سال‌های اخیر این سوال اساسی
را مطرح می‌کند که ریشه‌های این واگرایی در دوره اخیر چه بوده است؟ در این
زمینه 2 نکته قابل توجه است.
1- از ابتدای دهه 1370 تا سال 1390 اقتصاد ایران با وجود نوسانات گسترده،
تقریبا همیشه رشدهای اقتصادی مثبت را تجربه کرده است. این امر به این معنا
است که تولید ناخالص داخلی ایران همواره از روند صعودی (البته با آهنگ‌های
رشد متفاوت) برخوردار بوده است. این روند صعودی تولید به معنای افزایش
ظرفیت‌های اقتصادی است و روشن است که ایجاد ظرفیت‌های جدید تولید و
بهره‌برداری از آنها، مستلزم به کارگیری نیروی کار جدید و در نتیجه افزایش
اشتغال است. این امر یکی از عوامل همگرایی نسبتا بالا میان اشتغال و تولید
از سال 1380 تا 1390 بوده است. اما از سال 1390 تا 1392 اقتصاد ایران برای
اولین بار طی دو دهه اخیر وارد فاز کاهش تولید ناخالص داخلی (رشد اقتصادی
منفی) شد. این کاهش تولید موجب خالی ماندن بخش گسترده‌ای از ظرفیت تولید
اقتصاد کشور شده است. اما با توجه به قوانین و اصطکاک‌های بازار کار در
ایران، تعدیل نیروی کار در اثر کاهش تولید در کارخانه‌های کوچک و بزرگ کشور
به سختی صورت می‌پذیرد. این موضوع موجب شده است که کاهش تولید در سال‌های
1391 و 1392، اثر منفی قابل توجهی بر اشتغال نداشته باشد. به تبع این امر
طی سال جاری که اقتصاد به مدار رشد بازگشته است، بیشتر از ظرفیت‌های بیکار
مانده نیروی کار موجود صنایع استفاده شده و انتظار نمی‌رود که اشتغال از
این ناحیه با تحرک قابل توجهی روبه‌رو شود. زمانی که اقتصاد به ظرفیت کامل
خود برسد، پس از آن انتظار می‌رود تا افزایش تولید به افزایش اشتغال
بینجامد. در مجموع این موضوع یکی از عوامل مهم واگرایی میان روند تولید و
اشتغال در دو سال اخیر بوده است.
2- مساله مهم دیگر تحولات بخش‌های مختلف اقتصادی است. تغییر تولید بخش‌های
مختلف، اثرات کاملا متفاوتی بر اشتغال دارند. طی سال‌های 1391 و 1392،
کاهش تولید نفت ناشی از تحریم اقتصادی از مهم‌ترین عوامل کاهش شدید رشد
اقتصادی و در سال 1393 افزایش تولید نفت از عوامل اصلی افزایش رشد اقتصادی
بوده است. اما روشن است که با توجه به سهم اندک نفت در اشتغال، حتی تغییرات
شدید تولید نفت نیز اثرات اندکی بر اشتغال دارد. تغییرات تولید بخش صنایع
کارخانه‌ای مانند صنعت خودرو نیز با توجه به اصطکاک‌های بازار کار، اثرات
محدودی بر اشتغال داشته است. در این میان بخش ساختمان با توجه به
انعطاف‌پذیری بالای نیروی کار در این بخش، یکی از بخش‌هایی است که اثرات
عمده‌ای بر اشتغال دارد. در سال 1391 و نیمه اول 1392 با وجود کاهش شدید
رشد اقتصادی، بخش ساختمان با رونق نسبی همراه بوده است، این امر احتمالا
یکی از عوامل رشد اشتغال در سال 1391 و نیمه اول 1392 بوده است. در حالی که
از نیمه دوم سال 1392 بخش ساختمان با رکود شدیدی مواجه شده است و این
موضوع از عوامل کاهش اشتغال در این دوره بوده است.
در نهایت باید بر این نکته تاکید کرد که در شرایط فعلی ایجاد اشتغال،
مساله‌ای حیاتی برای اقتصاد ایران است. با توجه به نیروی کار جوانی که وارد
بازار کار می‌شود، مساله اشتغال می‌تواند عامل خلق بحران‌های اجتماعی و
امنیتی کشور طی سال‌های آینده کشور باشد و تنها راه جلوگیری از این بحران
احتمالی، ایجاد ظرفیت‌های جدید تولید و دستیابی به رشدهای بالای اقتصادی
است.
*عضو هیات علمی پژوهشکده پولی و بانکی
