پزشکان و پرستاران ستون‌های نظام سلامت کشور هستند. افرادی که تشخیص بیماری‌ها و درمان و مراقبت از بیماران به دست آنان انجام می‌شود، بدون حضور پزشکان، پرستاران و کادر بهداشتی و درمانی نظام سلامت کشور تعریفی ندارد. افرادی که در نظام نوین بهداشت و درمان دانش آموختگان دانشگاهها هستند و پس از سال‌ها تحصیل و هزینه‌های مادی توسط خودشان و دولت‌ها به عنوان فارغ التحصیلان رشته‌های مختلف وارد بازار کار می‌شوند و سلامت آحاد مردم به دست آنان رقم می‌خورد.
پزشکان و پرستاران و سایر گروه‌های ارائه کننده خدمات بهداشتی و درمانی جزئی از مردم هستند و در صورتی که حقوق و معیشت آنها تامین نباشد و وضعیت و چشم انداز روشن و رضایت بخشی از فعالیت شغلی خود نداشته باشند، دچار سرخوردگی و بی انگیزگی می‌شوند. به این ترتیب یا از کمیت و کیفیت خدمات سلامت کم می‌کنند یا از این حرفه خارج می‌شوند.
تفاوت عمده این نیروهای تحصیلکرده با سایر گروه‌های شغلی در این است که در بازار جهانی تقاضا برای جذب آنها بیشتر است. بسیاری از کشورها به علت نیاز به این نیروهای ماهر تسهیلات زیادی فراهم کرده‌اند تا آنان را جذب و بکارگیری کنند، حقوق‌های خوبی هم پیشنهاد می‌کنند و البته کاهش ارزش پول ملی ایران و ارزش بیشتر ارزهای خارجی در برابر ریال انگیزه مهاجرت و کار کردن در کشورهای خارجی را در این نیروها بیشتر کرده است.
آمار دقیقی از مهاجرت پزشکان و پرستاران وجود ندارد اما آمارهای تقریبی نشان می‌دهد سالانه بیش از دو هزار پرستار و بیش ۴ هزار پزشک از ایران مهاجرت می‌کنند
متولیان نظام سلامت اعم از وزارت بهداشت، سازمان نظام پزشکی و سازمان نظام پرستاری آمارهای دقیقی از میزان مهاجرت پزشکان و پرستاران ارائه نمی‌کنند اما آمارهای تقریبی از میزان مهاجرت آنها وجود دارد.
سازمان نظام پرستاری بر اساس گواهی‌های «گوداستندینگ» صادر شده برای پرستاران متقاضی مهاجرت اعلام کرده است که سالانه حدود دو تا سه هزار پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند، آمار مهاجرت پزشکان نیز در سالهای اخیر رو به افزایش بوده و بر اساس آمارهای اعلام شده از سوی سازمان نظام پزشکی بر اساس گواهی گوداستندینگ صادر شده از حدود ۷۵۰ نفر در سال ۱۳۹۷ به بیش از ۶ هزار نفر در سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است که افزایش بیش از ۸ برابری را نشان می‌دهد.
چرا پزشکان و پرستاران از ایران می‌روند
اکنون سوال این است که علت افزایش گرایش پزشکان و پرستاران به مهاجرت و خروج از کشور چیست و چرا این نیروهای تحصیلکرده که به شدت در کشور به وجود آنها نیاز است بار سفر می‌بندند و در کشورهای دیگر ساکن می‌شوند.
برای بررسی این موضوع به پژوهشی که در سال ۱۴۰۱ توسط «دکتر علی اکبر حق دوست» محقق و استاد دانشگاه علوم پزشکی کرمان و تیم تحقیق وی با حضور دکتر سمیه نوری حکمت دانشیار دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دکتر بهروز طلایی استادیار این دانشگاه، دکتر رضا ملک پور افشار استاد پاتولوژی دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دکتر بهرام صلواتی پژوهشگر دانشگاه صنعتی شریف، فهیمه بهزاد پژوهشگر دانشگاه صنعتی شریف و اعظم بذرافشان عضو پژوهشکده آینده پژوهی دانشگاه علوم پزشکی کرمان با موضوع « بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت نیروی انسانی در حوزه سلامت در سال ۱۴۰۱» مراجعه کردیم.
این مطالعه از نوع مقطعی توصیفی است که به روش پیمایشی انجام شده است. جامعه این پژوهش تمامی دانشجویان، اعضای هیئت علمی، کارکنان و فارغ التحصیلان دانشگاههای علوم پزشکی کشور و نمونه پژوهش شامل ۳۶۰ نفر از دانشجویان، شاغلان و فارغ التحصیلان دانشگاههای علوم پزشکی کشور بودند که به روش نمونه‌گیری غیر احتمالی و آسان وارد مطالعه شدند. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه استانداردی بود که روایی و پایایی آن توسط تعدادی از استادان خبره و متخصص در حوزه سلامت مورد ارزیابی و تایید قرار گرفت.
از مجموع ۳۶۰ شرکت کننده ۱۷۰ نفر دانشجو و ۱۹۰ نفر فارغ التحصیل یا شاغل در دانشگاههای علوم پزشکی بودند. ۱۹۵ نفر از شرکت کنندگان زن (۵۴/۲) و ۱۶۵ نفر مرد (۴۵/۸) بودند. مقاطع تحصیلی کاردانی و کارشناسی (۱۱۸ نفر) دکترای تخصصی (۸۷ نفر) و دکترای حرفه‌ای (۷۷ نفر) بود و رشته های پزشکی (۸۹ نفر) و پیراپزشکی(۷۶ نفر) بیشترین میزان مشارکت را داشتند.
کاهش سن مهاجران
بر اساس یافته‌های این تحقیق ۱۸۹ نفر (۵۲/۵ درصد) از افراد شرکت کننده تمایل زیاد و بسیار زیاد به مهاجرت داشتند. ۱۳۵ نفر ( ۳۷/۵ درصد) از افراد شرکت کننده حتی تمایل به کار در مشاغل غیر تخصصی و پایین‌تر در خارج از کشور داشتند. ۱۰۸ نفر (۳۰درصد) برنامه زمانی مشخصی برای مهاجرت داشتند و فقط ۶۵ نفر (۱۸درصد) از افراد تمایل به برگشت پس از مهاجرت داشتند. در این تحقیق عوامل اقتصادی، مدیریتی و رفاه اجتماعی به عنوان مهمترین عوامل تاثیرگذار بر مهاجرت دانشجویان و شاغلان حوزه سلامت شناسایی شدند.
نتیجه‌گیری این پژوهش نشان داد که میل به مهاجرت در بین دانشجویان و شاغلان حوزه سلامت بسیار پررنگ است و بسیاری از افراد شرکت کننده به دلیل مسائل اقتصادی، اجتماعی تصمیم به مهاجرت دارند و حل مسئله مهاجرت فارغ التحصیلان رشته‌های مرتبط با سلامت نیازمند عزم جدی همه جانبه و طولانی مدت به مسئله مدیریت نخبگان، انجام اصلاحات ساختاری، قانون گذاری، شایسته سالاری و افزایش امید در جامعه دانشگاهی است.
در متن این پژوهش آمده است: مهاجرت نیروی انسانی متخصص در حوزه سلامت پدیده‌ای جهانی است که در سالهای اخیر رشد فزاینده‌ای داشته است. به طوری که تعداد پزشکان و پرستاران مهاجر در کشورهای OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ بیش از ۶۰ درصد افزایش یافته است.
بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، ۳/۲ میلیون نفر از پرستاران در ۸۶ کشور دنیا مهاجر هستند. به عنوان مثال سهم متخصص خارجی در نظام سلامت انگلیس ۱۲ درصد، در آمریکا ۱۷ درصد و در مجموع در کشورهای عضو اتحادیه اروپا ۱۱ درصد گزارش شده استبر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، ۳/۲ میلیون نفر از پرستاران در ۸۶ کشور دنیا مهاجر هستند. به عنوان مثال سهم متخصص خارجی در نظام سلامت انگلیس ۱۲ درصد، در آمریکا ۱۷ درصد و در مجموع در کشورهای عضو اتحادیه اروپا ۱۱ درصد گزارش شده است.
براساس پیش بینی‌های انجام گرفته وضعیت اقتصادی بخش سلامت نسبت به بخش‌های کشاورزی و صنعت رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است. این وضعیت تا سال ۲۰۳۰ ادامه خواهد داشت و این امر موجب افزایش روزافزون تقاضا برای جذب نیروی کار بخش سلامت خواهد بود.
کادر سلامت از جمله متحرک‌ترین مشاغل ماهر هستند و با توجه به کمبود نیروی انسانی در حوزه سلامت و کمبود کارکنان بهداشتی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، مهاجرت این نیروها ممکن است منجر به خسارات رفاهی زیادی شود.
بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۲۰ بیش از ۴۰ درصد کشورهای عضو سازمان جهانی بهداشت کمتر از ۱۰ پزشک در هر ۱۰ هزار نفر جمعیت داشتند و بیش از ۵۵ درصد، کمتر از ۴۰ پرستار و ماما در هر ۱۰ هزار نفر جمعیت دارند. مهاجرت کادر سلامت همچنان موضوعی نگران کننده برای تامین و توسعه بهداشت کشورهاست و فرار مغزها تاثیر نامطلوبی بر رفاه کشورهای مبدا ایجاد می‌کند. از دست دادن متخصصان سلامت توانایی قاره‌ها را برای ارائه خدمات بهداشتی مناسب با مشکل مواجه می‌کند و به طور مستقیم و غیر مستقیم بر توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها تاثیر منفی می‌گذارد.
عواقب مهاجرت نخبگان سلامت
در ادامه این پژوهش آمده است: ایران به عنوان یکی از کشورهای دارای جمعیت جوان که بخش قابل توجهی از جوانان آن در حال تحصیل و فارغ التحصیل جویای کار هستند، از جمله کشورهای در حال توسعه است که با مشکلات خاص خود در زمینه رسیدگی به امور حرفه‌ای متخصصان رو به روست و به همین علت با مهاجرت نخبگان یا به عبارت بدبینانه‌تر «فرار مغزها» رو به روست.
مهمترین اولویت، کاستن از موانع و مسائلی است که افراد توانمند نظام سلامت را از خدمت مناسب دور می‌کند. بنابراین از سیاست‌گذاران انتظار می‌رود قوانین و برنامه‌های شفافی را برای رفع موانع ماندگاری نخبگان و تقویت جاذبه‌ها در داخل تدوین کنندآنچه در این گزارش بیشتر مورد توجه قرار گرفته دلایل مهاجرت متخصصان علوم پزشکی از ایران است. در این مطالعه به بررسی عواملی مانند فقدان خدمات اولیه، بیکاری بالا، مسکن بد، دستمزد پایین، آینده شغلی کم، خشونت در محل کار، تهدید، بی‌ثباتی سیاسی و جنگ به عنوان عوامل موثر در مهاجرت نیروهای بهداشتی و درمانی اشاره شده است. همچنین به خدمات خوب، بیکاری کم، دستمزد بهتر، آینده شغلی خوب، شرایط کاری بهتر و رضایت شغلی به عنوان مشوق‌ها برای جذب این نیروها در کشورهای مقصد یاد شده است.
در این تحقیق به مطالعه ولی زاده و همکاران در سال ۲۰۱۶ اشاره شده که در یک مقاله مروری با عنوان «مهاجرت پرستاران، علل و مشکلات» اعلام شده بود که جلوگیری از فرآیند استخدام و اخذ ویزا یکی از روش‌های کاهش مهاجرت پرستاران و پزشکان است و تاسیس موسسات خیریه در سازمان‌های غیر دولتی که شرایط کاری بهتری را ایجاد می‌کنند می‌تواند در کاهش مهاجرت نیروهای متخصص بهداشتی و درمانی موثر باشد.
همچنین آخرین مطالعه‌ای که در این زمینه با رویکرد آینده نگارانه انجام شد نشان داد که نخبگان به دلیل مسائل دافعه در داخل و جاذبه‌های کشورهای مقصد به مهاجرت گرایش پیدا می‌کنند.
مهمترین اولویت، کاستن از موانع و مسائلی است که افراد توانمند نظام سلامت را از خدمت مناسب دور می‌کند. بنابراین از سیاست‌گذاران انتظار می‌رود قوانین و برنامه‌های شفافی را برای رفع موانع ماندگاری نخبگان و تقویت جاذبه‌ها در داخل تدوین کنند.
عوامل مهاجرت نخبگان
این پژوهش می‌گوید: در حالی که آمار دقیقی از مهاجرت متخصصان در دست نیست؛ اما در بخش سلامت میزان تمایل به مهاجرت پزشکان و پرستاران بسیار قابل تامل است. شواهد نشان می‌دهد حدود نیمی از پزشکان تمایل به مهاجرت دارند. همچنین در سالهای اخیر سن اقدام به مهاجرت کاهش یافته است و پزشکان و پرستارانی که قصد مهاجرت دارند در سالهای اولیه بعد از فارغ التحصیلی به مهاجرت اقدام می‌کنند. شواهد نشان می‌دهد مهاجرت پزشکان و پرستاران در ایران پدیده‌ای با سابقه است اما روند شتاب آن در سالهای اخیر قابل توجه است.
بررسی‌های این تحقیق نشان می‌دهد، مهاجرت یک پدیده چند بعدی است و عوامل زیادی در وقوع آن نقش دارد. عواملی که عمدتا جنبه اقتصادی و اجتماعی دارند.
بی ثباتی اقتصادی و اجتماعی، وجود فساد، کیفیت زندگی بهتر در خارج، شیوه حکمرانی، فقدان شایسته سالاری، وجود تبعیض بین افراد شاغل در یک حرفه و نیز تبعیض‌های اجتماعی در کل جامعه، نابرابری افراد در برابر قانون و مقررات، فرصت‌های آموزشی بهتر برای فرزندان در خارج از کشور، دسترسی به آزادی‌های فردی و اجتماعی در خارج، مسائل مرتبط با روابط بین‌المللی، بحران‌های زیست محیطی و پیوستن به آشنایان در خارج از کشور از جمله مهمترین عوامل گرایش به مهاجرت در بین فارغ التحصیلان و شاغلان حرف پزشکی است.
شواهد نشان می‌دهد حدود نیمی از پزشکان تمایل به مهاجرت دارند. همچنین در سالهای اخیر سن اقدام به مهاجرت کاهش یافته است
مطالعات نشان می‌دهد: وقتی مهاجرت از کشورهای جنوب به جنوب یا شمال به شمال رخ می‌دهد، عوامل اقتصادی پر رنگ‌تر هستند، اما وقتی مهاجرت از کشورهای جنوب به شمال یعنی مقصد کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی رخ می‌دهد، عوامل غیراقتصادی بیشتر مطرح است.
مهاجرت نخبگان فرایند توسعه کشورهای مبدا را مختل می‌کند و با توجه به هزینه کرد جامعه برای تربیت یک پزشک یا پرستار و سایر متخصصان علوم پزشکی، بر فضای کلی جامعه تاثیر منفی می‌گذارد. موضوع رقیق شدن مغزها و افت کیفیت ذخایر ژنتیک انسانی نیز یکی دیگر از تبعات مهاجرت نخبگان است که اثر مخربی بر توسعه کشور دارد.
این تحقیق اذعان می‌کند که با شناسایی عوامل و دلایل مهاجرت نخبگان باید راهکارهایی برای مواجهه با این پدیده اندیشیده شود. سخت کردن قوانین مهاجرت یکی از این راهکارهاست که ممکن است در کوتاه مدت میزان مهاجرت نخبگان را کم کند اما در بلندمدت راهکار مناسبی نیست و نمی‌تواند موثر باشد.
برخی کشورها برای بازگرداندن نخبگان از بهبود شرایط و مشوق‌های دلگرم کننده استفاده کرده‌اند. با این حال مطالعه بر روی نخبگان بازگشته نشان می‌دهد که بازگرداندن نخبگان بدون اصلاحات اساسی به سرخورده شدن بیشتر و هدر رفتن منابع منجر می‌شود.
در این پژوهش به این نکته نیز اشاره شده است که مهاجرت نخبگان همیشه یک پدیده منفی و مذموم نیست و می‌تواند به چرخش نخبگان و ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب برای گروهی از تحصیلکرده‌ها منجر شود و برقراری ارتباط درست با نخبگان حتی در صورت عدم بازگشت آنها به کشور می‌تواند در نهایت به کشور مبدا سود برساند.
محققان این پژوهش در پایان به عنوان راهکار بر این نکته تاکید می‌کنند که انجام اصلاحات در ساختارهای اجتماعی و سیاسی کشور، اصلاح قوانین، تقویت شفافیت و پاسخگویی سیاست‌گذاران و مدیران، توسعه ظرفیت مشارکت مدنی مهمترین راهکار برای مواجهه با پدیده مهاجرت نخبگان است و اعتمادسازی، ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی، تقویت حسن امید به آینده به خصوص در نسل جوان و نخبگان باعث تقویت احساس تعلق آنان به کشور و پذیرش مسئولیت در قبال آینده کشور در بین آنان می‌شود.
پیشنهاد پژوهشگران: اصلاحات در ساختارهای اجتماعی و سیاسی و قوانین، تقویت شفافیت و پاسخگویی سیاست‌گذاران و مدیران، توسعه ظرفیت مشارکت مدنی مهمترین راهکار برای مواجهه با پدیده مهاجرت نخبگان است
همچنین توسعه روابط بین‌المللی به ویژه در زمینه‌های علمی و فرهنگی، تقویت زیرساختها و تلاش برای کسب اعتبار بین‌المللی در حوزه‌های آموزشی و تحقیقاتی و ایجاد فرصت همکاری پژوهشگران ایرانی با مراکز تحقیقاتی بین‌المللی به دور از فضای امنیتی تا حدودی مشکلات را کم می‌کند.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد تا زمانی که عوامل دافعه کم نشود، به نظر نمی‌رسد در کوتاه مدت و میان مدت بتوان اقدام قابل توجهی برای کاهش گرایش به مهاجرت در بین نخبگان انجام داد و اقدامات اساسی در این زمینه نیازمند زمان و اختیارات در سطوح بالای مدیریتی و قانون‌گذاری است.
جمع‌بندی
بر اساس یافته‌های این تحقیق میل به مهاجرت در بین دانشجویان و شاغلان نظام سلامت بسیار بالا و نگران کننده است. مهاجرت نیروی انسانی متخصص سلامت در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته است به طوری که به یکی از چالش‌های اساسی و اولویت‌دار مدیریت نیروی انسانی در کشور تبدیل شده است و نگرانی‌های جدی را درباره آینده نظام سلامت کشور و کیفیت خدمات سلامت در جامعه ایران ایجاد کرده است.
مهاجرت نخبگان یک پدیده چند وجهی است که عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی دارد و تبعیض و نابرابری و وضعیت نامناسب حقوق و معیشت و نداشتن امید به آینده روشن نقش مهمی در ایجاد نارضایتی و تمایل به مهاجرت در بین متخصصان علوم سلامت دارد.
بی‌توجهی به جایگاه و شأن نیروهای متخصص علوم پزشکی اعم از پزشک، پرستار و سایر متخصصان، بی‌توجهی به مسائل شغلی، معیشتی و رفاهی این متخصصان، موجب دلسردی، بی‌انگیزگی و از بین رفتن روحیه میهن پرستی در بین متخصصان و افزایش گرایش آنان به خروج از کشور شده است. در این شرایط راهکار کوتاه مدت و میان مدتی برای برون رفت از این شرایط کارساز نبوده و نیاز به اقدامات زیرساختی است. برای نجات از پیامدهای بلند مدت خروج نخبگان از کشور، انجام اصلاحات در ساختارهای اداری، اجتماعی، فرهنگی و بهبود شرایط زندگی، رفاه اجتماعی و کیفیت زندگی و افزایش امید به آینده بهتر، غیرقابل انکار است.
