به گزارش خبرنگار معارف ایران اکونومیست آیات محکم آیاتی هستند که از نظر لفظ و معنا استوار و صریح هستند. در واقع از چند پهلویی به دور بوده و مراد و مقصود از ظاهر آیات برای شنونده روشن است. مثل قل هو الله احد یا لا اله الا الله.
واژه متشابه از ریشه تشابه به معنای هم‌گونی و هم‌سانی میان دو چیز است و با توجه به آیه ۷ سوره آل عمران «هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات» وجود آیات متشابه در قرآن قطعی است.
آیات متشابه در بردارنده الفاظ و عباراتی هستند که دارای معانی متعدد باشند به گونه‌ای که از ترجمه و ظاهر آنها مراد و مقصود به دست نیاید؛ برخلاف آیات محکم. به عبارت دیگر، آیات متشابه آیاتی است که در بدو نظر پیچیده و مشتمل بر احتمالات متعدد است که ممکن است با مراجعه به آیات محکم تفسیر آن روشن شود. به گفته بعضی از محققان حدود ۲۰۰ آیه قرآن از متشابهات است و بقیه جزء محکمات محسوب می شود
تاکنون کتاب‌های فراوانی درباره محکم و متشابه نوشته شده که یکی از جدیدترین کتابها عبارت است از پژوهشی پیرامون سیر آثار محکم و متشابه که توسط فاطمه صالح مدرسه‌ای نوشته شده است.
نویسنده در پیش درآمد کتاب یادآور شده است: محکم و متشابه یکی از با سابقه ترین و با اهمیت ترین مباحث قرآن مجید است که صحابه، تابعان، عالمان، محدثان و مفسران از صدر اسلام تا کنون به آن پرداخته اند. محکم و متشابه غالباً به صورت نقل و روایت به مجموعه های حدیثی و تفسیری و با گذشت زمان در مجموعه های علوم قرآن و نیز در قالب آثار مستقل، ظهور و بروز یافته است.
وی می افزاید: ارتباط بخش قابل توجهی از آیات متشابه به مباحث کلامی سبب شده تا متکلمان، به این نوع از علوم قرآنی توجه بیشتری نشان دهند و برای توجیه آرا و عقاید خود به این دسته از آیات اهتمام بیشتری داشته باشند، به طوری که اکثر آثار مستقل در این زمینه توسط این دسته از دانشمندان اسلامی پدید آمده که نسبت به آثار پیش از خود برخی اثرپذیر و برخی در صدد نفی و مردود ساختن آن آثار هستند.
به گفته این استاد دانشگاه پرداختن به سیر آثار محکم و متشابه، رویکرد جدیدی است که پژوهشگران این حیطه را با روند تدریجی تکامل و تحول آن و تأثیر زمان و مکان بر آن آشنا می‌سازد. لذا شناخت آثار و تلاش های انجام یافته، از یک سو پژوهشگران و علاقه مندان مباحث قرآنی را با نگارش های انجام یافته آشنا می‌کند و از سوی دیگر، مانع از تکرار اقدامات به عمل آمده می شود و بدین ترتیب راه را برای تکمیل و پیشرفت تحقیقات بعدی هموار می‌سازد. فرایند این پژوهش، معناشناسی محکم و متشابه، پیدایش، شکل گیری آثار مستقل و جایگاه محکم و متشابه در تفاسیر و مجموعه های علوم قرآنی است.
نویسنده در فصل اول به مفاهیم پرداخته، در فصل دوم پیدایش، شکل گیری، توسعه و جایگاه محکم و متشابه را بررسی کرده، در فصل سوم سرگذشت محکم و متشابه را در قرن های سوم و چهارم مورد بررسی قرار داده، در فصل چهارم به محکم و متشابه در قرن های پنجم تا سیزدهم پرداخته و فصل پنجم محکم و متشابه را در عصر حاضر بررسی کرده است.
این پژوهشگر قرآنی آیات محکم را به سه دسته تقسیم کرده است. یکی آیاتی که کلمه محکم در آن آمده است. مثل آیه ۷ سوره آل عمران یا آیه ۲۰ سوره محمد. دسته دوم آیاتی است که صیغه های باب افعال از حکم آمده است. مثل آیه اول سوره هود که واژه «احکمت» در آن آمده است یا آیه ۵۲ سوره حج که کلمه «یُحکِم» به معنای استوار کردن آمده است. دسته سوم نیز آیاتی است که حکیم به عنوان صفت قرآن در آن ذکر شده است. مثل آیه اول سوره یونس یا آیه دوم سوره لقمان.
« علوم قرآنی واژه متشابه و صیغه‌های هم نوع آن در باب تفاعل یازده مرتبه در هشت آیه ذکر شده و در دو دسته قرار گرفته است. یکی به معنای همانند بودن است که بدون حرف اضافه به کار می رود. مثل آیه ۱۱۸ سوره بقره. دسته دوم به معنای شبهه انگیز بودن و مشتبه شدن است که با حرف اضافه «علی» همراه است. مثل آیه ۷۰ سوره بقره در داستان گاو بنی اسرائیل که بنی اسرائیل گفتند این ماده گاو بر ما مشتبه شده است»
وی توضیح می دهد: با این حال علمای علوم قرآنی معانی متعددی برای محکم و متشابه ذکر کرده اند که در این کتاب به ۲۰ تعریف می رسد. مثلا علامه طباطبایی به نقل از ابن عباس در تفسیر المیزان می نویسد محکمات عبارت است از آیات ۱۵۱ تا ۱۵۳ سوره انعام و آیات ۲۳ تا ۲۵ سوره اسراء و متشابهات از قبیل حروف مقطعه سرآغاز سوره هاست.
این کارشناس قرآنی در نتیجه گیری کتاب توضیح می دهد: محکم و متشابه در عصر نزول، امری شناخته شده است و عالم بودن به آن مورد شک و تردید نیست. بلکه از بدیهیات محسوب می شود. تاکید پبامبر(ص) در همه جا به محکم و متشابه قرآن، نشان از اهمیت و جایگاه ویژه آن دارد. همچنین معرفی امام علی(ع) به عنوان عالِم به محکم و متشابه، حکایت از این امر دارد که باب تاویلی متشابهات از آغاز باز است و قرآن به تنهایی، بدون پرداختن به محکم و متشابهش کافی نیست.
وی افزود: برخی از تابعان (کسانی که صحابه را دیده اند) با مفاهیم جدیدی که مطرح می کنند به گستردگی دایره متشابهات کمک می کنند. از آن جمله: مشتبه شدن معنا، داشتن معانی مختلف، الفاظ تکراری، سوره ای که به جهاد دعوت می‌کند. همچنین تابعان، محکمات را اینچنین می‌افزایند: برهان پروردگار، عصمت بندگان، دفع دشمنی و باطل، نداشتن تصریف (برگرداندن) و تحریف، اصول مشترک کتاب های آسمانی، مشتبه شدن معنا که قول مجاهد است، بر اقوال دیگر برتری می یابد. لذا بیشتر آثار قرون بعد بر پایه آن است. همچنین در تعریفی که از متشابه بیان می شود، مشتبه بودن خود متشابه مدنظر است، اما ناسخ و منسوخ که مورد نظر اکثر صحابه و تابعان است، در قرون بعد از محکم و متشابه جدا می شود و در دایره علمی دیگر به طور مستقل به آن پرداخته می شود.
به گفته این کارشناس علوم قرآنی از قرن سوم تحولی در محکم و متشابه بوجود می آید و متشابهات به شکل تفاوت های کلامی فرقه های اسلامی نمایانگر می شود و در تبیین آیات صفات به آن می پردازند. در این زمان تفاسیری با رویکرد تاویل آیات به اهل بیت به ویژه امام علی(ع) شکل می گیرد و از ایشان به محکمات قرآن تعبیر می شود.
کتاب پژوهشی پیرامون سیر آثار محکم و متشابه توسط دفتر نشر مصطفی در هزار نسخه در ۲۷۲ صفحه منتشر شده است.
