به گزارش ایران اکونومیست بنابر گفته کارشناسان، خاک بیش از ۲۵درصد تنوع زیستی را در خود جای داده و حدود ۹۰ درصد موجودات زنده از آن استفاده می‌کنند. همچنین بیش از ۹۵ درصد تغذیه ما از خاک است. از طرفی خاک علاوه بر تولید محصولات کشاورزی نقش به سزایی در تنظیم اقلیم، تصفیه آب و کاهش آلودگی، کنترل سیلاب، تامین غذا، چوب و سوخت، ذخیره کربن، تامین منابع دارویی و ژنتیکی، تامین مصالح ساختمانی و میراث فرهنگی دارد.
اهمیت این عنصر به اندازه‌ای زیاد است که گفته می‌شود اگر محدودیت منابع آبی نداشته‌باشیم و آب به میزان کافی تامین شود ولی خاکی وجود نداشته باشد امکان تولید نخواهیم داشت و برای تشکیل ۲ تا ۳ سانتی متر خاک حدود ۱۰۰۰ سال زمان نیاز است.
خاک اما این روزها با چالش‌های بسیاری از جمله شوری، فرسایش، تغییر کاربری و تخریب و کاهش ماده آلی مواجه شده است. چالش‌هایی که اگر از امروز برای حل آن فکری نشود نسل آینده قطعا با مشکلات بسیاری مواجه خواهند شد.
به جهت اهمیت این عنصر پایه و ارزشمند و به بهانه روز جهانی خاک( ۵ دسامبر) در خصوص چالش‌ها و راهکارهای خروج از این چالش‌ها با فرهاد مشیری_ رئیس بخش تحقیقات حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه موسسه تحقیقات خاک و آب کشور - گفت‌وگویی کردیم.
خلاصه‌ای از گفت‌وگو در ادامه آمده است:
*گفته می شود شوری، فرسایش، تغییر کاربری عواملی هستند که خاک را تهدید می کنند، به نظر شما چه عوامل دیگری می تواند برای خاک تهدیدزا باشد؟
خاک با چالش‌هایی از جمله فرسایش، شوری و تغییر کاربری مواجه است، اما یکی از چالش های اصلی در این بخش کمبود ماده آلی است.کمبود مالی آلی خاک به ذات اقلیم و عدم مدیریت صحیح در اراضی باز می‌گردد.
کاهش ماده آلی خاک چندان قابل مشاهده نیست، ولی منجر به کاهش توان تولید خاک می شود.
مساله دیگر تخلیه عناصر غذایی خاک است. علت تخلیه هم این است که ما عناصر غذایی را که از خاک برداشت می‌کنیم دوباره به خاک برنمی‌گردانیم و حاصلخیزی خاک‌ها در حال کاهش است و این مهم ما را دچار نوسان تولید می‌کند. خاک‌هایی که حاصلخیزی آنها رو به کاهش است سبب ناپایداری تولید می شوند.
*چه راهکارهایی برای افزایش حاصلخیزی خاک پیشنهاد می دهید؟
برای اینکه به تعادل در خاک نزدیک شویم نیاز داریم در سال ۴.۵ تا ۵ میلیون تن از کودهای فسفری، پتاسیمی و نیتروژنی مصرف کنیم. اما آنچه که در کشور به طور میانگین اتفاق می‌افتد در حالت مطلوب ۲.۵ تا ۳ میلیون تن است و همین موضوع یک شکاف بین مصرف و برداشت عناصر از خاک ایجاد می‌کند. این چالش اساسی ما است که حاصلخیزی خاک را تهدید می‌کند.
در حقیقت می‌توان گفت برای رفع آن باید مطابق نیاز محصول و تعادل در خاک کود مصرف کنیم. افزون بر این یکی از بهترین کارها این است که ماده‌آلی خاک را به گونه بهتری مدیریت کنیم. اتخاذ روش های زراعی از جمله رعایت تناوب صحیح و استقرار نظام کشاورزی حفاظتی نیز از جمله راهکارهای مفید در بهبود وضعیت حاصلخیزی خاک است.
*گفته می شود ۱۶.۷ تن در هر هکتار فرسایش خاکی داریم چه راهکارهایی برای کاهش فرسایش خاکی پیشنهاد می‌شود؟
روش حفاظت از خاک می‌تواند فیزیکی باشد. مانند احداث بندها، جلوگیری از شخم در جهت شیب در اراضی زراعی، احیای جنگل‌ها و مراتع و کشت گونه های مناسب از درخت و درختچه و گیاهان مرتعی در عرصه منابع طبیعی می تواند به عنوان یک روش بیولوژیکی به حفظ خاک منجر شود. یکی از بهترین اقداماتی که می‌توانیم انجام دهیم این است که هم از سازه‌های فیزیکی و هم روش‌های بیولوژیکی توامان استفاده کنیم و در کنار آن نیز به اصول به زراعی و خاک ورزی مناسب توجه داشته باشیم. برای حفاظت از خاک می بایست از روش های خاک‌ورزی حفاظتی استفاده کنیم.
*چه راهکارهایی برای مقابله با شوری آب پیشنهاد می‌کنید؟
ابتدایی ترین مساله در این بخش این است که باید از آب مناسب استفاده کنیم. آبیاری باعث شور شدن خاک می‌شود. آب، املاح وارد خاک می‌کند و به مروز زمان خاک به سمت شور شدن می‌رود. اقلیم ما هم این شرایط را تشدید می‌کند.
برداشت های بی رویه که در سال‌های گذشته از منابع آبی داشتیم منجر به این شده که از آب های باکیفیت به آب‌های کم کیفیت یا شور برسیم. با توجه به شرایط اقلیمی نمی توانیم آب دیگری در اختیار داشته باشیم در نتیجه باید به سمت اجرایی کردن الگوی کشت مناسب برویم. باید از تکنیک‌های آبخیزداری و آبخوانداری استفاده کنیم که ذخایر آبی احیا شوند و به آب‌های با کیفیت بهتری دست یابیم.
در اراضی شور روش‌هایی چون به زراعی، به نژادی و اصلاح و بهبود مدیریت خاک و استفاده از ماده آلی می توانند اثرات شوری را کاهش دهند تا بتوانیم از این اراضی عملکرد بالاتری دریافت کنیم است.
*گفته می شود حدود ۳۰ درصد از ۱۸.۵ میلیون هکتار اراضی کشاورزی و ۵ درصد از مساحت کشور اراضی کلاس یک و دو هستند آیا با توجه به این میزان زمین مرغوب کشاورزی و کاهش منابع خاکی بهتر نیست به فکر کشت‌های جایگزین باشیم؟
۱۸.۵ میلیون هکتار اراضی قابل کشت داریم که حدود ۱۳ تا ۱۴ میلیون هکتار آن را کشت می‌کنیم. از بین اراضی قابل کشت ۶.۵ درصد درجه یک و ۲۱.۵ درصد نیز درجه ۲ هستند و مجموعا ۳۰ درصد این ۱۸.۵ میلیون اراضی کلاس یک و دو هستند. خاک‌های کلاس سه و چهار هم داریم اگرچه دارای محدودیت هستند، اما باید مدیریت شوند تا امکان کشت و کار در آنها فراهم شود.
مجموع خاک‌هایی که می توانیم با هزینه کم تا متوسط در چرخه تولید نگه داریم ۷۰ درصد از خاک‌های قابل کشت ما است و نمی‌توانیم از این ظرفیت آنها غافل شویم. این نیست که فقط در اراضی درجه یک و دو کشاورزی کنیم. کشاورزی ما باید در اراضی درجه سه و چهار نیز ادامه یابد. در چندسال گذشته توانستیم در این اراضی سه و چهار نیز کشت کنیم و در برخی محصولات مانند گندم حتی به خودکفایی هم رسیدیم.
اگر بتوانیم بر محدودیت‌هایی که در این اراضی وجود دارد غلبه کنیم و مدیریت بهتری داشته باشیم که هزینه بر هم نیست عملکرد مطلوب خواهیم گرفت و غذای کشور را تامین خواهیم کرد.
باید بهره ورتر کشاورزی کنیم. این خاک استعداد دارد. خاک‌های قابل کشت خوبی در کشور داریم ولی باید بهره وری را افزایش دهیم و با کارایی بالاتر از این منابع آبی و خاکی استفاده کنیم.اگر از منابع خودمان با بهره‌وری بالاتر استفاده کنیم با منابع موجود می توانیم به عملکردها و تولید بالاتر برسیم. این موضوع واقعی بوده زیرا اگر بررسی کنید متوجه خواهید شد فاصله بین کشاورزانی که عملکرد بالایی دارند با سایر کشاورزان زیاد است و این نشان می دهد افرادی هستند که می توانند از منابع بهینه استفاده کنند.
*کلام آخر...
به راحتی می توانیم با همین منابع آب و خاک، غذای کشور را حتی تا ۱۰۰ میلیون نفر را تامین کنیم. به شرط افزایش بهره وری. البته در کنار آن نیز نباید از روش های دیگر مانند کشت هیدروپونیک و نظایر آنها غافل شویم.
