به گزارش ایران اکونومیست، به نقل از نورنیوز، وضعیت کتابخانه‌های مدارس در ایران پس از انقلاب فراز و فرودهایی داشته اما امروز به گفته مسئولان، از مجموع ۱۳ میلیون دانش‌آموز در حال تحصیل، تقریبا ۹۰۰ هزار نفر یعنی چیزی کمتر از ۱۰ درصد تعداد کل دانش‌آموزان، عضو فعال کتابخانه‌های مدارس هستند.
عضو شدن در کتابخانه مدرسه کاری بود که هر دانش‌آموز می‌دانست باید آن را انجام دهد و کارت عضویت کتابخانه را داشته باشد. بعضی‌ها بیشتر کتاب امانت می‌گرفتند و برخی هم چندان اهل مطالعه نبودند اما به هرحال کارت عضویت را داشتند تا اگر زمانی لازم شد بتوانند از مزایای عضویت استفاده کنند.
این زمان‌ها هم معمولاً به مناسبت‌های مختلفی برمی‌گشت که مسابقه‌های کتابخوانی در مدرسه برگزار می‌شد و ذوق دریافت جوایز آن، حتی دانش‌آموزان بی‌میل به مطالعه را هم سمت کتابخانه می‌کشاند.
سوالات مسابقه معمولا از کتاب‌های موجود در کتابخانه مدرسه طرح می‌شد و به همین دلیل در این ایام کتابخانه رونق بسیار می‌یافت. همین مسأله دانش‌آموزان را به کتابخوانی ترغیب می‌کرد و آنها با دنیایی خیال‌انگیز آشنا می‌شدند که دیگر دل کندن از آن به راحتی برایشان ممکن نبود.
این‌ها البته مربوط به زمان گذشته است و شاید بیست سالی از روزهای پررونق کتابخانه‌های مدارس گذشته باشد. این روزها هم مدارس هنوز کتابخانه دارند اما شاید دیگر از آن حال و هوای گذشته چندان خبری نیست.
بسیاری از دانش‌آموزان رغبت چندانی به کتابخانه‌ها نشان نمی‌دهند چرا که از یک سو ابزارهای ارتباط جمعی همچون گوشی‌های تلفن همراه هوشمند و تبلت میل به کتابخوانی را کم کرده و از سوی دیگر والدین و حتی مسئولان مدارس هم انگار توجه چندانی به اهمیت کتابخانه‌های مدرسه‌ای یا همان کتابخانه‌های آموزشگاهی ندارند.
اما چه چیزی اهمیت وجود کتابخانه‌های مدارس را آشکار می‌کند و اصلا آیا می‌توان جایگزینی برای آنها در نظر گرفت؟
وحید محبی، کتابدار و کارشناس آموزش در پاسخ به این سوال به نورنیوز می‌گوید: «انس و علاقه افراد به کتاب از زمان کودکی شکل می‌گیرد و مقطع دبستان بهترین زمانی است که می‌توان این علاقه را در کودکان ایجاد کرد. برای این کار کتابخانه‌های مدارس بهترین مکان‌ها هستند چرا که دانش‌آموز به طور دائم و روزانه در مواجهه با آن قرار دارد و تمرین کتابخوانی را از همان جا شروع می‌کند. وقتی دانش‌آموزان به مقاطع بالاتر می‌رسند دیگر انس دادن آنها با کتاب سخت می‌شود چون از یک طرف درگیر کنکور می‌شوند و از سویی دیگر این علاقه در سن پایین در آنها شکل نگرفته است. البته منظور از کتابخانه‌های مدارس هم کتابخانه‌های فعال است که هم کتابدار داشته باشد و هم به کمک برنامه‌های مختلف، دانش‌آموزان را به کتابخوانی تشویق کند وگرنه صرف وجود کتابخانه‌ای که کتاب های آن خاک می‌خورد، دلیل بر کتابخوان شدن دانش‌آموزان نیست.»
کتابخانه‌های مدارس عضو جدایی‌ناپذیر آموزش
شاید از نظر خیلی ها وجود کتابخانه در مدرسه ربطی به آموزش ندارد و اصولا مطالعه کتاب های غیردرسی را برای دانش‌آموزان ضروری نمی‌دانند اما خوب است بدانید که بر اساس بیانیه مشترک فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (ایفلا) و سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) کتابخانه‌های مدارس از فرآیند آموزش جدا نیستند و در واقع لازمه آن محسوب می‌شوند. بر این اساس پشتیبانی و حمایت از اهداف آموزش و برنامه درسی مدرسه، ایجاد عادت مطالعه در کودکان و نوجوانان، بهره گیری خلاق از اطلاعات برای دانش افزایی و پرورش نیروی تخیل و سرگرمی از جمله اهداف کتابخانه‌های مدارس به شمار می آیند.
همچنین دستیابی به اطلاعات برای پرورش شهروندان مسؤل، و مشارکت آنها در جامعه و ترویج و تبلیغ مطالعه برای تمام اعضای جامعه مدرسه و فراسوی آن از دیگر اهداف راه اندازی کتابخانه‌های مدارس شمرده شده‌اند. البته که لازمه فعالیت کتابخانه‌های مدارس، منابع مالی و بودجه لازم، مکان مناسب جهت کتابخانه، منابع کیفی و مدیریت فعال و نیروی انسانی کارآمد است که وجود این‌ها در کنار هم می‌تواند اهداف مورد نظر از تأسیس این کتابخانه‌ها را تأمین کند.
تأسیس و راه اندازی کتابخانه‌های مدارس به قدری دارای اهمیت است که از سال‌ها پیش کشورهای مختلف با توجه به لزوم آن قدم در راه برپایی این کتابخانه‌های آموزشی گذاشته‌اند. انگلیس اولین کشوری بود که کتابخانه آموزشگاهی در سال ۱۵۷۸ تأسیس کرد که البته شبیه کتابخانه‌های مدرن نبود و در واقع کتابخانه‌هایی بود که به صورت انفرادی به محصلان خدمات ارائه می‌داد. تأسیس کتابخانه‌های آموزشگاهی به شکل گسترش یافته از نیمه دوم قرن بیستم در دنیا آغاز شد و جالب است بدانید که در این زمان کتابخانه‌های دبیرستانی نسبت به کتابخانه‌های مقطع ابتدایی رونق بیشتری داشتند.
تاریخچه کتابخانه های مدارس در ایران
در ایران، تأسیس کتابخانه‌های آموزشگاهی بر اساس اسناد به نیمه قرن سوم هجری بر می‌گردد که نخستین کتابخانه در مدرسه ابوحفص فقیه در بخارا تأسیس شد. تاریخ تأسیس نخستین کتابخانه آموزشگاهی به معنای جدید هم به سال ۱۲۸۷ هجری شمسی و مدرسه لقمانیه تبریز می‌رسد.
پس از مشروطیت در سال ۱۲۹۸، مجلس شورای ملی با تصویب «قانون اداری وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه»، رسیدگی و نظارت بر مدرسه‌ها را به وزارت معارف سپرد. بنا به بند دوم ماده پنجم این قانون، یکی از وظایف اداره معارف، تشکیل کتابخانه و مجموعه‌های علمی و تاریخی در مدارس بوده است. از آن پس، کتابخانه‌هایی در مدارس تبریز، تهران، و دیگر شهرها ایجاد و بر تعداد آنها افزوده شد.
از سال ۱۳۳۱، اداره نگارش وزارت آموزش‌وپرورش، اقدام به خرید کتاب‌های مناسب نوجوانان برای ارسال به کتابخانه‌های دبیرستان‌ها کرد. در نظامنامه سال ۱۳۰۳ وزارت معارف در بحث تکالیف مربوط به مدیر، تجهیز کتابخانه و نگاهداری از آن گنجانده شده است. در بخش تکالیف دانش‌آموزان نیز آمده بود: دانش‌آموزان در موقع تعطیل حق دارند با اجازه مدیر از کتاب کتابخانه مدرسه استفاده نمایند.
نخستین مدارس دولتی ایران در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ ش با عمومی شدن آموزش‌وپرورش، تأسیس شدند ولی در آنها اثری از کتابخانه‌های آموزشگاهی دیده نمی‌شود. در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ با اجباری شدن سوادآموزی و افزایش تعداد مدارس، کتابخانه‌های آموزشگاهی در برخی مدارس به وجود آمدند ولی اغلب فعال نبودند و تنها برخی از آنها، نظیر کتابخانه‌های دبستان فرهاد و دبیرستان‌های البرز و ایران‌زمین، با معیارهای امروزی انطباق داشتند.
راه‌اندازی کتابخانه در دبستان‌ها هم مورد توجه وزارت فرهنگ و آموزش‌وپرورش بود و از سال ۱۳۳۹ آیین‌نامه‌هایی درباره کتابخانه‌های مدارس تصویب شد. در تیرماه سال ۱۳۴۳ در شورای عالی فرهنگ آیین‌نامه‌ای برای دبستان‌ها تصویب شد که چند ماده آن ویژه برپایی کتابخانه در دبستان‌ها بود.
در سال ۱۳۴۵ آموزش رسمی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی در دانشگاه‌های ایران اجرا شد و به این سبب، در سال تحصیلی ۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۶ آیین‌نامه کتابخانه‌های آموزشگاهی به مدت یک سال به شکل آزمایشی در هشت فصل و ۲۰ ماده به تصویب شورای عالی فرهنگ رسید و وزیر وقت دستور به اجرای آن داد. در این آیین‌نامه تعریف کتابخانه و شیوه برپایی و تجهیز آن، سازمان کتابخانه‌ها، شرایط گزینش کتابداران، وظایف کتابداران انجمن کتابخانه‌ها و چگونگی عضویت در کتابخانه‌ها آمده است .
در قانون مصوب ۱۳۵۷، وجود کتابخانه‌های آموزشگاهی در مدارس ضروری اعلام شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز امور کتابخانه‌های آموزشگاهی زیر نظر واحد ادبیات و کتابخانه اداره کل فرهنگی هنری معاونت پرورشی وزارت آموزش‌وپرورش قرار گرفت تا به راه اندازی کتابخانه‌های مدارس اقدام شود.
وضعیت کتابخانه‌های مدارس در ایران پس از انقلاب فراز و فرودهایی داشته اما امروز به گفته مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی‌کشور از مجموع ۱۳ میلیون دانش‌آموز در حال تحصیل، تقریبا ۹۰۰ هزار نفر یعنی چیزی کمتر از ۱۰ درصد تعداد کل دانش‌آموزان، عضو فعال کتابخانه‌های مدارس هستند.
دقیقا دو سال پیش یعنی در آبان ماه ۱۴۰۰ بر اساس اعلام اداره کل فرهنگی هنری، اردوها و فضاهای پرورشی وزارت آموزش و پرورش، طرح ملی «سرشماری کتابخانه‌های مدارس سراسر کشور و طرح وجین کتابخانه‌های مدارس» آغاز شد که نتایج آن هنوز اعلام نشده است. آخرین آمار قبل از این سرشماری مربوط به سال ۱۳۹۷ است که تعداد کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های مدارس را ۱۱۶ میلیون جلد عنوان می‌کند که با توجه به آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۹ درباره کشورهای پیشرفته، تعداد کمی محسوب می‌شود.
ماجرای پُست کتابداران مدارس
حضور کتابدار تمام وقت نیز از جمله مشکلات کتابخانه‌های مدارس است که با توجه به حقوق پایین نسبت به تراز جهانی به نظر می‌رسد منجر به کاهش نیروی انسانی در کتابخانه‌ها و بویژه کتابخانه‌های مدارس شده است.
رویکرد سیاست‌گذار در تدوین اسناد بالادستی ازجمله موضوع «مدرسه» در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴، نشان می‌دهد باید به احیاء پُست کتابدار در مدارس توجه کرد.
سال ۱۳۹۰ وزارت آموزش و پرورش با یک مصوبه داخلی به حذف پُست کتابدار از سیستم نیروی انسانی خود اقدام و اعلام کرد: «با عنایت به حذف پُست کتابدار از دستورالعمل ساماندهی نیروی انسانی در سال تحصیلی ۹۰-۸۹؛ نیروهای دارای پُست کتابداری پس از تبدیل وضعیت، صرفاً در بخش پرورشی به‌کار گرفته خواهند شد.»
این ابلاغیه در حالی بود که پیش‌تر، وزیر وقت آموزش و پرورش، دلیل این اقدام خود را این گونه ذکر کرده بود: «وزارت آموزش و پرورش نمی‌تواند برای ۷۰ هزار کتابخانه موجود در مدارس کشور، کتابدار استخدام کند.»
البته نکته قابل تامل اینجاست که کتابخانه بدون کتابدار متخصص مانند مطب بدون پزشک است زیرا وجود مکان و کتاب در کتابخانه مدارس به تنهایی نمی‌تواند اثرگذار باشد و این کتابدار است که با تخصص خود می‌تواند دانش‌آموزان را به مطالعه غیردرسی و تکمیلی هدایت کند.
نگاهی به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی نشان می‌دهد، این سند نیز بر تاسیس کتابخانه در مدارس و ارتباط مدارس با کتابخانه‌های عمومی تاکید دارد؛ در فصل چهارم سند، ذیل عنوان مدرسه در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴، تعامل مناسب و اثربخش مدارس با کتابخانه‌های عمومی را به‌عنوان بخشی از مختصات رفتاری و ساختاری مناسب برای یک مدرسه مطلوب در نظر گرفته است.
برگزاری برخی مراسم مربوط به کتاب در مدارس نیز از چندسال پیش به راه افتاده که به خودی خود مفیدند اما هنوز تا رسیدن به حد مطلوب راه درازی در پیش دارند. برخی از این برنامه ها از این قرارند:
نمایشگاه «یاد یار مهربان» در سال ۱۳۸۲ به منظور ارتقای فرهنگ مطالعه و کتابخوانی و افزایش سرانه مطالعه در میان دانش‌آموزان از طریق تجهیز کتابخانه‌های مدارس شهر تهران شکل گرفته است. نمایشگاه «یاد یار مهربان»، با اعتبار تخصیصی برای تجهیز کتابخانه‌های مدارس شهر تهران، در قالب بسته‌های فرهنگی بین مناطق آموزش‌وپرورش شهر تهران توزیع می‌گردد.
جشنواره کتاب رشد نیز بیش از هجده سال است که به منظور شناسایی و معرفی آثار برتر و تشویق مؤلفان و ناشران کتاب‌های آموزشی و تربیتی مناسب، برگزار می‌شود.
جشنواره دانایی و توانایی با هدف رساندن کتاب‌های مناسب به دست دانش‌آموزان برگزار می‌شود و برای هر گروه سنی ۱۰ عنوان کتاب معرفی می‌گردد.
دانش‌آموزان کتابیار؛ با توجه به اینکه پُست کتابدار از چندین سال پیش حذف شد و مدارس کتابیار ندارند، پس از آموزش، دانش‌آموزانی با عنوان کتابیار مشغول فعالیت شدند.
اهمیت انس با کتاب و کتابخوانی در دوران کودکی باید توجه بیشتری را نسبت به این مسأله جلب کند. این امر در وهله نخست نیازمند تأمین ضروریات فعالیت کتابخانه‌های مدارس از مسئولان مربوط است و در گام بعدی فرهنگ سازی باید از سوی اولیای خانه و مدرسه صورت گیرد تا دانش‌آموزان از همان سال‌های ابتدای تحصیل عادت کتابخوانی پیدا کنند و این خو گرفتن به مطالعه زمینه ساز حرکت به سوی جامعه‌ای کتابخوان و آگاه باشد.
