به گزارش ایران اکونومیست، طبق آمار شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، میانگین مصرف بنزین از ابتدای سال تا شهریورماه، روزانه 116 میلیون لیتر بوده است ولی در دوره مشابه سال 1401 این عدد 102.5 میلیون لیتر بوده که حاکی از رشد 13.5 میلیون لیتری است.
با توجه به صفر بودن تراز بنزین در سال 1401 و توقف صادرات بنزین در این سال، افزایش مصرف بنزین در سال 1402 به معنای ایجاد ناترازی بنزین بوده و دولت مجبور است با اجرای راهکارهای مختلف از طریق تهاتر اقدام به تامین بنزین موردنیاز کرده و عدم‌النفع ارزی ناشی از آن را بر دوش بکشد.
طبق روند رشد مصرف بنزین در سال‌های گذشته، پیش‌بینی می‌شود که در سال 1402 ناترازی بنزین ایران به صورت میانگین به 15 میلیون لیتر در روز برسد که به معنای عدم‌النفع 3 میلیارد دلار کشور برای جبران عرضه و تقاضاست.
تصویر 1
طبیعتا این میزان عدم‌النفع به جای پرداخت از جیب دولت و تحمیل تورم آن به عموم مردم، باید از اقشار پرمصرف که پردرآمد نیز هستند پرداخت شود. بدین ترتیب ایده جدیدی برای تخصیص بنزین در دستور کار قرار گرفت.
* طرح بنزین برای همه چگونه قرار است اجرایی شود؟
در ابتدای دولت سیزدهم و با آگاهی نسبت به موضوع ناترازی بنزین، طرحی روی میز قرار گرفت که بر مبنای آن، شیوه تخصیص بنزین به جای هر خودرو، به هر فرد اعطا شود. این طرح که با عنوان «بنزین برای همه» شناخته می‌شود ابتدا به صورت آزمایشی در جزیره کیش اجرایی شد و طبق آن ماهانه 20 لیتر بنزین به هر کد ملی اختصاص یافت.
توجه کنید که در این طرح، فقط شیوه تخصیص بنزین برای «خودروهای شخصی» تغییر کرده و سهمیه تاکسی‌ها، وانت‌های عمومی، سایر خودروهای عمومی و همچنین اسنپ‌ها طبق سازوکار قبلی پیش می‌رود. همچنین قیمت سهمیه بنزین به هر کد ملی نیز همچنان لیتری 1500 تومان باقی خواهد ماند و صاحبان خودرو در صورت نیاز می‌توانند بنزین مازاد خود را از بازار انرژی ایجاد شده از سایر افراد خریداری کنند (45 درصد از خانوارها فاقد خودرو هستند).
البته در مرحله آزمایشی این طرح نیز بحث شناوری قیمت کاملا حذف شده و قیمت بنزین خریداری شده مازاد بر نیاز 20 لیتر به صورت دستوری معادل 3 هزار تومان قیمت‌گذاری شده بود. به طور کلی تنها مزیت طرح «بنزین برای همه» بازتوزیع عادلانه بنزین بین همه اقشار جامعه بوده است.
البته در ادامه، دولت می‌تواند این طرح را به گونه‌ای پیش‌ببرد که همانند قیمت‌گذاری برق و گاز، افراد ثروتمند یارانه انرژی دریافت نکنند و یا هزینه جبران ناترازی انرژی از جیب دهک‌های بالا که با مصرف غیرمتعارف عامل ناترازی بنزین هستند پرداخت شود.
* سهم 17.5 برابری دهک دهم نسبت به دهک اول از یارانه بنزین
طبق آمار کنفرانس بهینه‌سازی انرژی ایران (تصویر 2)، در قیمت فعلی بنزین، دهک دهم درآمدی حدود 17.5 برابر دهک اول از یارانه سهم دارد که نشان‌دهنده توزیع ناعادلانه یارانه بنزین است. در ایران 13 میلیون خانوار معادل 45 درصد از کل خانوارها هیچ خودرویی نداشته و هیچ سهمی از یارانه بنزین ندارند. این خانوارها عمدتا در دهک‌های پایین جامعه‌اند.
تصویر 2
تعبیه تعرفه‌گذاری پلکانی در گاز و برق باعث شده، سهم دهک دهم از یارانه گاز و برق نسبت به دهک اول 2.7 و 3.4 برابر باشد. مقایسه این شاخص در بنزین و سهم 17.5 برابری دهک دهم نسبت به اول نشان می‌دهد بی‌عدالتی در توزیع رفاه بنزینی بیشتر از سایر حامل‌هاست.
*توقف در طرح بنزین برای همه بدون دلیل منطقی!
اما با وجود موفقیتآمیز بودن اجرای آزمایشی طرح «بنزین برای همه» در کیش، سرنوشت این طرح در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت تا اینکه سیداحسان خاندوزی وزیر اقتصاد روز گذشته درباره این طرح توضیح داد: در زمینه سیاست‌گذاری اصلاح نرخ حامل‌های انرژی، هزینه زیاد داده‌ایم اما درس کمتر گرفته‌ایم. در همان 6 ماه اول شروع به کار دولت سیزدهم، پیشنهادی را به ستاد هماهنگی دولت بردیم و تا حد اجرای آزمایشی هم پیش رفتیم اما متأسفانه به جهت عدم موافقت دستگاه متولی، کار متوقف شد. چه بسا اگر طرح مزبور در آن نقطه متوقف نمی‌شد، تا امروز به یک نقطه بلوغی رسیده بودیم.
مرتضی زمانیان استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر در گفت‌وگو با ایران اکونومیست با اشاره به اینکه طرح بنزین کیش با وجود موفقیت، کنار گذاشته شد، عنوان کرد: در مسیر اجرای آزمایشی این طرح، مکانیسم سوخت‌گیری بدون اشکال بود. حالا اینکه عرض می‌کنم بدون اشکال، بالاخره هر طرح آزمایشی ممکن است یک بالا و پایینی داشته باشد، اما بدون هیچ خدشه‌ای در فرایند سوخت‌گیری و بدون اینکه صفی ایجاد شود و بدون اینکه کسی از سهمیه سوختش محروم شود، کاملاً عملیاتی شد و به‌خوبی انجام شد.
وی افزود: حتماً اگر طرح بخواهد در سطح کل کشور توسعه پیدا کند، باید تغییراتی در آن اتفاق بیفتد. حتماً مدل اجرایی و عملیاتی طرح کیش برای اجرا در کل کشور باید دچار تغییر شود اما به هر حال این مدل در کیش کار کرد. طرح کیش، یک طرح کاملاً موفق بود و متأسفم که برخی دوستان حداقل از نظر بنده، بدون اطلاع و شناخت کافی، مدام در محافل مختلف صحبت می‌کنند و می‌گویند طرح کیش شکست خورد! هیچ شکستی وجود نداشت و فقط موعد اجرای طرح تمام شد. حالا اگر تمام شدن یک کار را معادل شکست در نظر بگیریم، مسئله دیگری است.
*7 دهک اول جامعه منتفع تخصیص بنزین به هر کد ملی
اما یک سوال باقی مانده؛ دولت چگونه می‌تواند در طرح «بنزین برای همه» از تحمیل تورم ناشی از واردات بنزین به عموم مردم از جیب ثروتمندان پرمصرف جلوگیری کند؟ در تصویر 3، میزان مصرف بنزین هر دهک درآمدی به تفکیک شهری و روستایی طبق گزارش مرکز آمار آورده شده است.
با تخصیص 20 لیتر بنزین به هر کد ملی، تقریبا هر خانوار سالانه 960 لیتر بنزین خواهد داشت که این رقم از مصرف بنزین 7 دهک اول جامعه بیشتر است. به بیان دیگر در صورت شناور شدن قیمت بنزین غیرسهمیه‌ای در بازار انرژی، سه دهک بالای جامعه برای تامین نیاز مازاد خود باید بنزین را در بازار و با قیمت شناور از 7 دهک پایین جامعه خریداری کنند.
تصویر 3
اگر مصرف بنزین در تولید پیشی گرفت، دولت و یا بخش خصوصی می‌تواند با واردات بنزین و عرضه آن در بازار انرژی به سایر نیازهای 3 دهک بالای جامعه نیز پاسخ دهد. در این مدل تنها فشار هزینه قیمت بنزین بر دهک بالای جامعه وارد شده و سایر دهک‌ها اتفاقا منتفع خواهند شد.
البته این طرح به صورت ساده‌‌سازی شده برای مخاطب توضیح داده شده است و پیچیدگی‌های اجرایی و تبصره‌هایی وجود خواهد داشت که باید مسئولان در پیاده‌سازی این طرح به آن توجه کنند. حال باید منتظر ماند و دید چرا دولت سیزدهم طرح بنزین برای همه را کنار گذاشته است؛ آیا این اقدام مربوط به ناتوانی در اجراست یا پای منافع در میان است؟
پایان پیام/
