شاخص سازمان ملل درباره وضعیت آبی، تصویر مناسبی از امنیت آبی در کشور نشان نمی‌دهد. بنا بر این شاخص، وضعیت بحرانی شدید برای ایران برقرار است. مرکز پژوهش‌های مجلس هم در این مورد نوشت که بحران آب در ایران تنها ناشی از تغییرات اقلیمی نیست، بلکه سوءمدیریت هم در این بحران دخیل است. اگر هدف خودکفایی، تولید محصولات غذایی مورد نیاز جمعیت ایران باشد، با الگوی فعلی، منابع آب کافی برای آن نداریم.
پس از سه سال پیاپی خشکسالی حالا پیش‌بینی‌ها نشان از بارش نرمال در پاییز امسال می‌دهد. اما این به معنای پایان خشکسالی و بحران آب در کشور نیست. درصد پرشدگی سدها همچنان کمتر از 50 درصد و بسیاری از مناطق کشور نیز با کم‌آبی شدید مواجه هستند.
خاک سرزمین ایران چنان تشنه شده که با چند ماه بارش خوب، تشنگی‌اش رفع نمی‌شود. ما مانده‌ایم و سدهایی که کمتر از نیمی از آنها پر است. با برداشت‌های بی‌رویه آب، سفره‌های آب زیرزمینی هم دیگر به نفس نفس افتاده است. نشان به آن نشان که هر چند وقت یکبار خبر از فرونشست زمین در برخی نقاط کشور می‌شود.
سهم کم کاهش بارندگی در بحران آب
اگرچه برخی بحران آب را ناشی از تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی می‌دانند، اما واقعیت این است که کمتر از عوامل انسانی در این بحران سهم دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس هم در گزارشی نوشته که بحران آب در ایران تنها ناشی از تغییرات اقلیمی نیست. به عبارت دیگر، سوءمدیریت و عدم برنامه‌ریزی در بخش آب نیز در این بحران دخیل هستند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد سهم عوامل انسانی از جمله توسعه مصارف آب‌بر، وضعیت اقتصادی و معیشت وابسته به آب، وضعیت واردات و صادرات، سطح زیرکشت، رشد جمعیت، امنیت غذایی و… در ازدیاد مصرف بیشتر از سهم عوامل طبیعی ناشی از کاهش بارش‌ها در کم‌آبی است. آثار کم‌آبی مشاهده شده در سال‌های اخیر در واقع حلقه موخره از زنجیره روند فزاینده مصرف آب در دشت‌ها و حوضه‌های کشور است.
حکمرانی باکیفیت آب رمز عبور از بحران آب
مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به وضعیت آبی کشور نوشت که مدیریت کارآمد بحران آب نیازمند حکمرانی باکیفیت آب است.
در این گزارش آمده که حجم آب تجدیدپذیر کشور در دو بازه زمانی شامل دوره آماری اول، بلندمدت تا سال 1385 و دوره آماری دوم از سال 1385 تا 1395 به ترتیب حدود 125 و 89 میلیارد مترمکعب بود.
بر این اساس میزان بارندگی در دوره دوم در کل کشور نسبت به دوره اول حدود 12 درصد کاهش یافته است که اثر آن در کاهش میزان آب تجدیدپذیر حدود 29 درصد برآورد شده است.
فلات مرکزی ایران در کم‌آبی مطلق
شاخص بهره‌وری آب در ایران نشان می‌دهد مقدار این شاخص در کشور از از متوسط جهانی بسیار کمتر بوده و نزدیک به کشورهای با درآمد کم است. اما علت اصلی این ماجرا چیست؟ مرکز پژوهش‌های مجلس نوشته که علت اصلی این امر را می‌توان در برداشت و مصرف بالای آب در بخش کشاورزی و همچنین قیمت بسیار پایین یا مجانی بودن آب در ان بخش جستجو کرد.
شاخص سرانه آب تجدیدپذیر فالن مارک هم نشان می‌دهد ایران در وضعیت بحرانی قرار دارد که به معنای امنیت آبی نامناسب بوده و عامل امنیت غذایی و اجتماعی را نیز تحت‌الشعاع قرار خواهد داد. در بین حوضه‌های درجه یک کشور، فلات مرکزی و حوضه آبریز قره‌قوم دارای بدترین وضعیت کم‌آبی مطلق هستند.
بحران شدید آب در ایران
در ادامه گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده که شاخص دیگر در همین ارتباط، شاخص سازمان ملل بوده که نسبت به شاخص قبلی دید صحیح‌تری را از وضعیت منابع آب در دسترس ارائه می‌دهد. این شاخص بر اساس نسبت آب مصرفی به پتانسیل منابع آب محاسبه شده که بر اساس آن وضعیت بحرانی شدید برای کشور برقرار است.
بنا براین شاخص سازمان ملل نیز تصویر مناسبی از امنیت آبی در کشور نشان نمی‌دهد. اهمیت مفهموم امنیت آبی ناشی از در هم تنیدگی آن با مفهوم امنیت غذایی و به تعبیر کلی‌تر، امنیت تولید محصولات غذایی است.
به همین دلیل از کمبود آب شیرین برای جامعه کشاورزی و صنایع آب‌بر به عنوان یک تهدید بسیار جدی برای امنیت غذایی و تولید یاد می‌شود. در حال حاضر، عدم تناسب الکوی غذایی و تولیدی جمعیت فعلی با ظرفیت منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور مشهود است. این عدم تناسب منجر به اضافه برداشت شدید از منابع آب متعارف شده، به طوری‌که باعث کسری مخازن زیرزمینی به میزان بیش از 143 میلیارد مترمکعب در چهار دهه اخیر شده است.
نکته مهم این است که یکی از مهم‌ترین و در عین حال بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آب، بخش کشاورزی است. بانک جهانی هم پیش از این در گزارشی نوشت که کشاورزی بیش از 94 درصد مصارف آبی در ایران را دارد. تامین مصارف کشاورزی در اقلیم‌ها خشک از منابع سطحی یا زیرزمینی صورت گیرد.
منابع آبی برای خودکفایی در تولید محصولات غذایی نداریم
مرکز پژوهش‌های مجلس در ادامه وضعیت بحرانی آب که بر کشور سایه انداخته است را نتیجه مسیرهای نادرست قبلی در مدیریت آب می‌داند.
در این گزارش آمده که در دهه‌های اخیر نیاز غذایی و صنعتی آب‌بر جمعیت از ظرفیت منابع آبی موجود برای تولید مورد نیاز فراتر رفته است. یعنی اگر هدف خودکفایی، تولید محصولات غذایی مورد نیاز جمعیت در کشور باشد، با الگوی فعلی (مصرف غذا و تولید محصولات کشاورزی)، منابع آب کافی برای پاسخگویی به آن وجود ندارد.
این شرایط به صورت اضافه برداشت از منابع آب سطحی و زیرزمینی بروز پیدا کرده که به بحران آب دامن می‌زند. به همین دلیل ضرورت دارد با اعمال مدیریت تقاضا، افزایش بهره‌وری، توجه به تجارت آب مجازی و اصلاح ماموریت‌های استانی مخصوصا کشاورزی و صنایع آب‌بر و اصلاح الگوهای زندگی، امنیت غذایی را به صورتی پایدار فراهم کرد. برای اصلاح مسیرهای نادرست گذشته که منشا مشکلات امروز بخش آب هستند، باید به این نکته توجه داشت که مشکلات آبی مناطق مختلف کشور تابع مقیاس آن منطقه بوده و نمی‌توان برای کل کشور نسخه واحدی ارائه داد.
بنا بر آخرین گزارشی که دفتر اطلاعات و داده‌ها آب منتشر کرده، موجودی کلی مخازن سدهای کشور تا 22 مهرماه سال آبی 1402-1403 حدود 20 میلیارد مترمکعب بود. به عبارتی درصد پرشدگی سدهای ایران 42 درصد است.
