وزرای خارجه جمهوری اسلامی ایران، فدراسیون روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه به میزبانی حسین امیرعبداللهیان و بدون حضور وزیرخارجه گرجستان در محل وزارت امور خارجه حاضر شدند تا مسائل قفقاز جنوبی را مورد رایزنی و تشریک مساعی قرار دهند. میتوان گفت اجلاس تهران بالاترین سطح نشست کشورهای قفقاز طی سه دهه گذشته است. تغییر روندهای سیاسی و نظامی در منطقه قفقاز جنوبی با همکاریهای باکو با اسرائیل، آزادسازی برخی مناطق از سوی جمهوری آذربایجان از جمله قره‌باغ، طرح ایجاد کریدور زنگزور و درگیری‌های روسیه در جنگ اوکراین باعث شده تا جمهوری اسلامی برخلاف دوره‌های قبل تمرکز بیشتری را بر شمال غربی خود معطوف کند.
از مهم‌ترین اهداف شکل‌گیری فرمت ۳+۳ به عنوان یک گروه منطقهای، حل مشکلات با حضور کشورهای منطقه و بدون دخالت کشورهای غربی بوده است و بر همین اساس موضوعات مربوط به منطقه قفقاز جنوبی و راههای گسترش همکاری‌‌‌ها از جمله مباحث مورد گفتوگو در این نشست یک‌روزه با عنوان «نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی؛ دومین نشست سازوکار منطقهای ۳+۳» مورد بررسی قرار گرفت. طبق اظهارات وزیرخارجه ایران این نشست میتواند سنگ بنای مسیر برقراری آرامش و پایان چالشها در قفقاز جنوبی با مشارکت بازیگران درون‌منطقه‌ای و همسایگان باشد. پیش از این هم جمهوری اسلامی ایران همواره در راستای حل مشکلات و رفع سوءتفاهمات بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان تلاش کرده است.
زمان همکاری در قفقاز فرا رسیده است
وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در ابتدای این نشست با خیرمقدم به شرکت‌‌‌کنندگان، گریزی هم به غیبت گرجستان زد و افزود: امیدواریم در ادامه این نشست‌‌‌ها شاهد حضور موثر و سازنده کشور دوست، گرجستان باشیم. وزیر امور خارجه ایران در ادامه این نشست، با اشاره به عنوان این اجلاس گفت: عنوان این نشست نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی است که با هدف بهره‌‌‌گیری از ظرفیت‌‌‌های منطقه برای حلوفصل مسائل منطقهای و تلاش جمعی برای استقرار صلح و همکاری به منظور توسعه اقتصادی و ارتقای رفاه مردم منطقه برگزار میشود. او گفت: در این نشست وزیران امور خارجه کشورهای شرکت‌کننده علاوه بر تبادل‌‌‌نظر در خصوص موضوعات منطقه قفقاز، فرصت خواهند داشت که در خصوص روابط دوجانبه و مناسبات فی‌مابین نیز گفتوگو و رایزنی کنند.
این دیپلمات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد: معتقدیم امروز فرصت تاریخی در اختیار همه کشورهای ماست. جنگ در قفقاز جنوبی اکنون پایان یافته و نوبت صلح، همکاری و پیشرفت در منطقه قفقاز فرا رسیده است. امیرعبداللهیان با بیان اینکه در این نشست همچنین مهم‌ترین موضوعات بین‌المللی مورد بحث و رایزنی قرار خواهد گرفت، گفت: لازم می‌‌‌دانم تاثرات عمیق خود را از فاجعه بزرگ انسانی که این روزها در غزه و فلسطین در حال وقوع است بیان کنم. آنچه در غزه جاری است یک جنایت جنگی مسلم رژیم اسرائیل علیه بشریت است و هر انسانی از دیدن صحنه‌‌‌های هولناک کشتار زنان و کودکان و غیرنظامیان فلسطینی متاثر میشود.
وزیر امور خارجه ایران در ادامه این نشست گفت: ادای احترام می‌‌‌کنیم به روح همه شهدای فلسطینی؛ زنان و کودکانی که این روزها زیر بمباران‌‌‌ها و نقض فاحش حقوق‌‌‌بشر با پدیده‌‌‌ای شوم به نام نسل‌‌‌کشی رژیم صهیونیستی مواجه هستند. در این برهه حساس و تعیین‌کننده لازم است جامعه جهانی پیامی متحد و قوی به رژیم جعلی اسرائیل مبنی بر توقف فوری جنایات جنگی علیه غیرنظامیان بهویژه زنان و کودکان و رفع محاصره و ارسال کمک‌‌‌های بشردوستانه به غزه و مخالفت جدی با کوچ اجباری ساکنان غزه ارسال کنند. امیرعبداللهیان در پایان گفت: علاوه بر این، در قطعنامه‌‌‌های مصوب سازمان ملل باید موضوع حق تعیین سرنوشت ملت فلسطین مورد تاکید اعضای سازمان ملل و کشورهای منطقه قرار گیرد.
دیدار بایراموف با رئیس‌جمهور ایران
پیش از برگزاری نشست وزرای خارجه فرمت ۳+۳، وزیر خارجه جمهوری آذربایجان به دیدار رئیس‌جمهور ایران رفت. سید‌ابراهیم رئیسی در این دیدار با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران همواره مذاکره و گفتوگو میان کشورهای همسایه را راهکار حل و فصل مسائل منطقهای می‌داند، ابراز امیدواری کرد، گفت‌وگوهای نشست «گروه همکاری قفقاز» منشأ تقویت همکاریهای سازنده و تعاملات منطقهای شود.
رئیس‌جمهور در این دیدار همچنین با اشاره به موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر اینکه مشکلات منطقه با دخالت نیروهای بیگانه قابل حل نیست، بر رفع مشکلات منطقهای از طریق تعامل و همکاری بیشتر کشورهای منطقه تاکید کرد. رئیسی با بیان اینکه قبلا به آقای الهام گفته بودم که رژیم صهیونیستی نه دوست شما و نه دوست هیچ کشور مسلمانی نخواهد شد، افزود: وضعیت امروز غزه، تابلویی پیش روی تمام ملتهای منطقه است تا ببینند غربی‌‌‌ها و در رأس آنها آمریکا با حمایت تمام‌قد از جنایات صهیونیست‌ها، نه‌تنها دوست و دلسوز کشورهای منطقه نیستند، بلکه فقط پیشبرد منافع نژادپرستانه خود در منطقه را دنبال می‌کنند.
رئیس‌جمهور با تاکید بر اهمیت گسترش روابط و همکاریهای تهران-باکو در عرصه‌‌‌های مختلف تصریح کرد: ارتقای سطح تعاملات و مناسبات با کشور دوست، برادر و همسایه آذربایجان، از محورهای سیاست خارجی ایران است و جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از کشورهای مهم و قدرتمند منطقه، با تاکید بر احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی همه کشورها، بر حل مسائل و مشکلات از طریق مفاهمه و تعامل کشورها تاکید دارد.
«جیحون بایراموف» وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان نیز در این دیدار با بیان اینکه کشورش اهمیت ویژه‌‌‌ای برای روابط با جمهوری اسلامی ایران قائل است، خاطرنشان کرد: نگاه ایران به مسائل، بهویژه پیشگیری از باز شدن پای کشورهای فرامنطقهای به منطقه مورد تایید و حمایت جمهوری آذربایجان است و از همین‌‌‌رو برگزاری نشست «گروه همکاری قفقاز» در تهران را مفید، مثبت و سازنده ارزیابی می‌‌‌کنیم.
وزیر خارجه جمهوری آذربایجان با قدردانی از مواضع جمهوری اسلامی ایران در حمایت از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، چشم‌‌‌انداز روابط دو کشور را روشن توصیف کرد و گفت: در ماه‌‌‌های اخیر دو کشور پیشرفت‌‌‌های قابل‌توجهی در ارتقای سطح روابط و پیشبرد همکاریهای دوجانبه داشتهاند. بایراموف همچنین با انتقاد از استانداردهای دوگانه کشورهای غربی در مواجهه با مسائل منطقه از جمله در ارتباط با وضعیت فعلی غزه اظهار امیدواری کرد که حملات به مردم بی‌‌‌دفاع این منطقه هر چه سریع‌‌‌تر متوقف شده و آرامش در منطقه برقرار شود. سایت ایران نوانس نیز در تحلیلی از برگزاری این نشست و تاثیرگذاری‌های آن می‌نویسد: فعال ساختن فرمت «۳+۳» میتواند منجر به سیستم امنیت دسته‌جمعی در قفقاز جنوبی شده و پتانسیل اقتصادی منطقه را بالفعل سازد.
به باور کارشناسان، ترتیبات امنیتی قفقاز جنوبی از دو ستون اصلی ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک برخوردار است. به لحاظ ژئوپلیتیک، بحران قره‌باغ و به لحاظ ژئواکونومیک، رقابت درباره کریدورهای ترانزیت و انرژی از بیشترین اهمیت برخوردار هستند. از این منظر با حلوفصل بحران قره‌باغ، امکان ارائه ابتکار عمل درباره منفعت دسته‌جمعی از پتانسیل اقتصادی منطقه وجود خواهد داشت. در واقع فعال ساختن فرمت «۳+۳» پایه‌گذار ترتیبات سیاسی و امنیتی منطقهای خواهد بود که به غیرنظامی و غیر‌امنیتی ساختن منطقه منجر میشود و میتواند به تحقق برنامه‌های اقتصادی و توسعه کشورهای منطقه کمک کند. به نظر می‌رسد برگزاری نشست تهران در سطح وزرای خارجه از وجود دغدغه مشترک در زمینه لزوم تعریف منافع مشترک حکایت دارد. چنانچه نشست تهران بتواند از این فرصت برای شکل دادن به ترتیب نهادی برای تداوم کار فرمت «۳+۳» بهره ببرد، یک جهش بزرگ در همگرایی سیاسی و امنیتی منطقه رخ خواهد داد.
همچنین سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور بعد از ظهر روز دوشنبه در دیدار آقای «آرارات میرزویان» وزیر امور خارجه ارمنستان که به منظور شرکت در نشست «گروه همکاری قفقاز» به تهران سفر کرده است، با تأکید بر اهمیت امنیت منطقه قفقاز برای کشورها و ملتهای منطقه، دخالت بیگانگان را برای صلح و ثبات منطقهای مضر دانست و اظهار کرد:«جمهوری اسلامی ایران با توجه به جایگاه قدرتمند و اثرگذار خود، برای کمک به حل و فصل اختلافات موجود میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان آمادگی دارد.»
به گزارش ایسنا، رئیس جمهور با بیان اینکه جمهوری اسلامی ایران امنیت کشورهای حوزه قفقاز را امنیت خود می‌داند، به نقش مخرب آمریکا، رژیم صهیونیستی و کشورهای غربی در برهم زدن صلح و ثبات میان کشورهای این منطقه اشاره کرد و گفت: «جنایات امروز رژیم صهیونیستی در غزه و حمایت آشکار آمریکا و هم‌پیمانان غربی‌اش از این جنایات، عبرتی برای همه کشورهاست که بدانند این دولت‌ها و رژیم‌های سلطه‌گر هیچ‌گاه دوست واقعی آنها نخواهند بود. » میرزویان نیز در این دیدار ضمن قدردانی از مواضع صریح و قدرتمند جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات منطقه قفقاز، بر ضرورت برقراری دیدارها و گفتوگو میان کشورهای منطقه در این برهه حساس با محوریت ایران تأکید کرد.
شکل‌گیری یک فرمت
پیش از برگزاری نشست دیروز در سطح وزرای خارجه، این نشست در سطح معاونان وزرای خارجه در آذر ماه ۱۴۰۰ در مسکو تشکیل جلسه داده بود. فرمت ۳+۳ شامل سه کشور قفقاز جنوبی (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) و سه کشور همسایه با این منطقه شامل روسیه، ترکیه و جمهوری اسلامی ایران است که البته گرجستان (به دلیل مسائل و اختلافاتی که با روسیه دارد) در هر دو نشست شرکت نکرد.
در نشست آذر ۱۴۰۰ علیرضا حقیقیان دستیار وزیر امورخارجه و مدیرکل اوراسیا که به نمایندگی از ایران در این نشست شرکت کرده بود، در سخنرانی خود با حمایت از همکاریهای منطقهای بهویژه در حوزه‌‌‌های اقتصادی -تجاری و حمل و ترانزیت و همچنین همکاری کشورها در قالب ابتکار ٣+٣ اظهار کرد: جمهوری اسلامی ایران یکی از مبتکرین و پیشنهاد‌دهندگان تشکیل فرمت ٣+٣ است. این فرمت در راستای سیاست‌های منطقهای جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر حل مشکلات و چالشها و اختلافات درون‌منطقه‌ای توسط کشورهای منطقه قرار دارد. از نگاه جمهوری اسلامی ایران، بحران کنونی در قفقاز جنوبی و مسائل آن از جمله اختلافات مرزی و موضوع امنیت ساکنان قره‌باغ نیز باید از طریق گفتوگو و بدون دخالت و حضور طرف‌های فرامنطقهای حلوفصل شود. بنابراین، برگزاری اولین نشست وزرای خارجه ۳+۳ در تهران نیز گامی مهم در راستای سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران و گسترش روابط دوستانه بین همسایگان و حل مشکلات منطقه بدون دخالت بیگانگان ارزیابی میشود.
جمهوری اسلامی ایران پیش از این آمادگی خود را برای برگزاری نشست وزرای خارجه فرمت ۳+۳ (ایران، روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) اعلام کرده بود. حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه پس از تصدی وزارت خارجه و در سفری که به مسکو داشت در گفتوگو با یک رسانه روسی درباره فرمت ۳+۳ گفته بود: فرمت‌‌‌های متعددی برای حل مناقشات مطرح شده، یکی از این فرمت‌‌‌‌‌‌ها ۳+۳ است که از زمان اوج‌گیری بحران در قره‌باغ مطرح شد. ما فکر می‌‌‌کنیم از مسیر گفتوگو میشود سوءتفاهمات را برطرف کرد و تمامیت ارضی کشورها در گفت‌‌‌وگوها میتواند مورد تاکید قرار بگیرد، نتیجه آن را هم می‌‌‌توانیم روی زمین پیاده کنیم.
در همین خصوص نیز «سید‌کمال خرازی» رئیس شورای راهبردی روابط خارجی اخیرا در گفت‌‌‌وگویی عنوان کرد: از آنجا که جمهوری اسلامی ایران خواستار برقراری صلح و آرامش در منطقه قفقاز است، از سال‌‌‌ها قبل خواستار تشکیل نشست کشورهای این منطقه، در قالب ۳+۳، یعنی سه کشور جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان و سه کشور همسایه قفقاز یعنی ایران، روسیه و ترکیه، برای بررسی راههای حل اختلافات و ایجاد آرامش در قفقاز بوده است. به گفته وی تشکیل چنین نشستی میتواند قطعا به رفع اختلافات و اتخاذ تصمیماتی که منافع کل منطقه قفقاز در آن نهفته باشد، کمک کند. «سید‌عباس موسوی» سفیر جمهوری اسلامی ایران در باکو در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس درباره این نشست نوشت: برگزاری نشست وزرای خارجه عضو ابتکار ۳+۳ در تهران گام بلندی در ادامه و تکمیل سیاست همسایگی دولت جمهوری اسلامی ایران است.
منطقه‌گرایی و شکل‌گیری سازوکارهای منطقهای با اهداف متنوع از ویژگی‌‌‌های نظم جهانی در حال ظهور است. سفیر ایران در باکو پیام این نشست را «حضور و دخالت نیروهای فرامنطقه در مسائل قفقاز، ممنوع!» عنوان کرد.علاوه بر این کاظم جلالی سفیر ایران در مسکو هم درباره این نشست عنوان کرد: برگزاری نشست وزیران خارجه در فرمت ۳+۳ درباره قفقاز به میزبانی تهران در چارچوب سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران، تقویت ثبات، صلح و امنیت منطقهای را در دستورکار دارد. مسائل پیرامونی با همکاری و تعامل کشورهای منطقه و عدم‌دخالت بازیگران بیرونی، قابل مذاکره و حل و فصل است.
تغییر راهبرد ایران در قبال قفقاز؟
زمزمه‌های تغییر در ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی، جمهوری اسلامی را بر آن داشته تا راهبرد خود را منطبق بر پویایی‌های در حال تغییر این منطقه تنظیم کند. جنگ دوم قره‌باغ در ۲۰۲۰ که با پیروزی جمهوری آذربایجان پایان یافت و اتفاقات پس از آن طی سه سال گذشته تهران را بر آن داشت تا پس از سه دهه در راهبرد خود در قفقاز بازنگری کند.
ایران در چند دهه گذشته پس از فروپاشی شوروی سیاست عدم‌مشارکت و حضور فعال در قفقاز را در پیش گرفته بود و اگر‌چه در جنگ اول قره باغ در دهه ۱۹۹۰ تلاش کرد تا نقش میانجی را بین ارمنستان و آذربایجان ایفا کند، اما اتفاقات آن دوران نظیر شعله‌ور شدن آتش جنگ در زمانی که تصور می‌‌‌شد طرفین به صلح در تهران نزدیک شده‌‌‌اند، نقش‌آفرینی تمام‌قد روسیه و همچنین تشکیل گروه مینسک به رهبری روسیه، آمریکا و فرانسه، تهران را به این جمع‌‌‌بندی رساند که نمی‌‌‌تواند در قفقاز نقش چندانی ایفا کند. جنگ دوم قره‌باغ در ۲۰۲۰ که با پیروزی آذربایجان پایان یافت و اتفاقات پس از آن مانند تصرف خاک اشغالی از سوی باکو، الحاق قره‌باغ به خاک آذربایجان، خلع سلاح ارامنه منطقه قره‌باغ و نیز حضور پررنگ ترکیه و تاکید باکو و آنکارا برای ایجاد کریدور شرق به غرب موسوم به زنگزور، تهران را بر آن داشت تا پس از سه دهه در راهبرد خود در قفقاز بازنگری کند.
خبرگزاری تسنیم در تحلیلی از برگزاری این نشست و اهداف آن می‌نویسد: جمهوری اسلامی ایران در سطح بالاترین مقامات، بارها عنوان کرده است که تغییرات ژئوپلیتیک و مرزی در شمال مرزهای خود را نمی‌پذیرد و طی سه سال گذشته بر موضع خود ایستاده است. پیشنهاد ایران برای گره‌گشایی از این ماجرا، عمل به توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ در مسکو مبنی بر راه‌اندازی خطوط مواصلاتی با احترام به حاکمیت ارمنستان و نیز استفاده از زیرساخت‌های ایران برای راه‌اندازی کریدور شرق به غرب است. مقامات آنکارا و نیز باکو از پیشنهاد مکمل ایران برای استفاده از زیرساخت‌ها استقبال کردند. الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان روسای جمهور آذربایجان و ترکیه در این خصوص مواضع مثبتی داشتهاند و استفاده از راههای شمالی ایران را جزو خطوط مکمل و حتی جایگزین مسیر ارمنستان خوانده‌اند. در این راستا باید دید که چه راه حلی برای باز شدن این گره در منطقه قفقاز در دستور کار قرار خواهد گرفت.
از سوی دیگر، جنگ روسیه و اوکراین که منجر به تمرکز مسکو بر آن و تحلیل سیاسی و نظامی این کشور در نقاط مختلف نظیر سوریه و قفقاز شده، هر چه بیشتر تهران را به این نتیجه رساند که فارغ از راهبرد روسیه در قفقاز، تغییرات جدی را در سیاست خارجی خود در این منطقه ایجاد کند تا با عقب نماندن از رقیب سنتی منطقهای خود، یعنی ترکیه، بتواند از خلأ نسبی ایجادشده از سوی روسیه نیز بهره‌برداری کند. موتور محرکه این تغییر سیاست را نیز میتوان باز شدن پای رژیم صهیونیستی و غربی‌‌‌ها به منطقه، شکل‌گیری رقابت کریدوری در قفقاز و حضور پررنگ ترکیه در این منطقه دانست. این تغییر راهبرد میتواند منافع ایران در قفقاز را که طی سه دهه گذشته نادیده گرفته شده بود تامین کند، به شرط آنکه علاوه بر پلتفرم موجود، درباره سازوکارهای همکاری دو و چند‌جانبه به‌خصوص با حضور گرجستان نیز اقدامات موثری صورت گیرد.
