به گزارش خبرنگار اجتماعی ایران اکونومیست، حوزه فضایی ایران همانند بسیاری از کشورها با حمایت دولت و نقش‌آفرینی اصلی دولت فعالیت کرده است و در سال‌های اخیر شاهد حضور بخش خصوصی فضایی کشور در این عرصه هستیم.
شرکت دانش‌بنیان 'امید فضا' یک شرکت در حوزه هوا و فضا است که توسط 'دکتر حسین شهرابی فراهانی' مدیرعامل این شرکت در سال 1397 تأسیس شد. مدیر پروژه ماهواره ملی امید در سال‌های 1385 تا 1387، مدیر پروژه ماهواره فجر و رئیس گروه فضایی صاایران در سال‌های 1392 تا 1397 از جمله مسئولیت‌ها و سوابق دکتر شهرابی در حوزه فضایی کشورمان بوده است.
این شرکت با محور قرار دادن طراحی و ساخت ماهواره‌های سبک و ارزان‌قیمت برای توسعه منظومه ماهواره‌های در مدار کم‌ارتفاع زمین فعالیت خود را برای طراحی و ساخت ماهواره 'کوثر' شروع کرد.
یکی از اولویت‌های این شرکت دانش‌بنیان، تربیت نسلی زبده برای صنعت فضایی کشور است لذا شتابدهی تیم‌های فنی نیز در دستور کار مدیران این شرکت قرار گرفت تا کنار افراد باتجربه در حوزه فضا نقش‌آفرینی کنند؛ همزمان شتابدهی تیم‌ها با موضوع کاربری‌های هوشمندسازی فضاگرا برای به کاربری رساندن منظومه ماهواره‌ای نیز در دستور کار قرار گرفت.
بر این اساس با ایجاد کنسرسیومی از شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه طراحی و ساخت ماهواره و کاربرد آن در پایین‌دست صنعت فضایی یعنی کاربرد برای شهروندان، گام نهاده است. این کنسرسیوم تا امروز موفق به ساخت 2 ماهواره 'هدهد و کوثر' شده است؛ این دو ماهواره قرار است با همکاری کشور روسیه در دسامبر 2023 به مدار 500کیلومتری پرتاب شود.
ماهواره کوثر ساخت محققان شرکت دانش‌بنیان امید فضا، یک ماهواره سنجشی با وضوح 3.5 متر است که قرار است به ارتفاع 500کیلومتری در مدار لئو پرتاب شود؛ تصاویر دریافت‌شده از این ماهواره برای کاربردهای کشاورزی، نقشه‌برداری و حد‌نگاری مناسب است و عمر مداری این ماهواره 2ساله خواهد بود.
اما ماهواره هدهد، یک ماهواره با کاربری IOT است که در ابعاد استاندارد 'کیوب‌ست' و ابعاد 3U طراحی و ساخته شده است؛ کاربردهای خدمات این ماهواره برای حوزه‌های کشاورزی، حمل‌ونقل و مدیریت بحران است.
به همین بهانه در ایران اکونومیست میزبان دکتر 'حسین شهرابی فراهانی' مدیرعامل شرکت 'امیدفضا'نخستین شرکت خصوصی طراح و سازنده ماهواره و نخستین شتاب‌دهنده تخصصی فضایی در کشور بودیم که در ادامه مشروح بخش نخست این گفتگو را می‌خوانیم:
: به‌عنوان نخستین سؤال؛ بفرمایید که آیا بخش خصوصی حوزه فضایی در کشورمان شکل گرفته است؟ و اینکه چطور شد شما که در ساختار حاکمیتی حوزه فضایی کشور فعالیت کرده‌اید به‌یک‌باره تصمیم گرفتید که یک شرکت خصوصی تشکیل دهید و در بخش خصوصی فعالیت کنید؟
به‌طور دقیق باید بگویم که بخش خصوصی در ایران شکل گرفته است و تقریباً طی 20 سال گذشته و از سال 1375 تا امروز که کشور وارد حوزه فضایی شده است؛ شرکت‌های خصوصی به‌صورت پیمانکار بخش دولتی وارد عرصه فضایی شدند. در لایه پیمانکار بخش‌های دولتی، به‌اندازه کافی بخش خصوصی را داریم و حداقل‌های صنعت فضایی کشور را جواب داده است.
از این بالاتر، اینکه بخش خصوصی‌هایی که سابقاً پیمانکاران زیرسامانه‌های ماهواره‌های بخش‌های دولتی بودند یک سطح بالاتر آمده و سامانه‌ساز بشوند، این اتفاق نیافتاده است! در واقع جواب شما هم بله و هم خیر است بله به این معنا که در سطوح پایین‌تر شاهد حضور بخش خصوصی هستیم اما در سطوح بالاتر، حوزه فضایی صرفاً دولتی است.
بررسی‌های ما نشان داد که از 10 تا 15 سال قبل اتفاقاتی در صنعت فضا رخ داده که منجر به انقلابی در صنعت فضایی کشور شده است که این اتفاقات از دو زاویه فرایندی و محصولی قابل بحث است. اتفاقات محصولی شبیه حوزه هوایی است که صنعت پهپاد و هواپیماهای کوچک بدون سرنشین چقدر در صنعت هوایی مهم شدند که شبیه این اتفاق در صنعت فضایی رخ می‌دهد که ماهواره‌های کوچک اما پرتعداد وظیفه ماهواره‌های بزرگ و کم تعداد گذشته را انجام می‌دهند؛ این اتفاق بزرگی است که در حوزه محصولی در فضا رخ می‌دهد.
در جریانات فرایندی، صنعت فضا در حال مهاجرت از بخش دولتی به بخش خصوصی بود اما بازیگران اصلی صنعت فضایی به جای آژانس‌های دولتی، شرکت‌های دانش‌بنیان چابک خصوصی هستند که این جریانات از 15 سال قبل رصد شده بود.
ایران به عنوان کشوری که در حوزه فضایی کارهای بزرگی کرده است، برای رقابت با بازیگران بزرگ این عرصه، باید بتواند خود را با زمین جدید بازی وفق دهد که در غیراینصورت موفقیت‌های کشور در حوزه فضایی تداوم نخواهد داشت.
همیشه باید افرادی باشند که گام‌های اولیه را در فضای بخش خصوصی بردارند و معمولاً در صنعت فضایی ایران این شجاعت اولیه وجود ندارد. من در صنعت فضایی تجربه نخستین کارها از جمله نخستین پرتاب ماهواره امید را داشتم و تجربه می‌گوید تا زمانی که صف‌شکن وجود نداشته باشد بسیاری از موفقیت‌ها حاصل نخواهد شد. با توجه به اینکه عمده بخش‌های فضایی کشور، دولتی است ریسک‌پذیری و خطرپذیری نیز کمتر است.
بررسی‌های ما نشان می‌داد که در حوزه فضایی زمینه کار اقتصادی مهیاست و ورود شرکت‌های خصوصی به این حوزه امکان‌پذیر است. در آغاز راه بسیاری با تشکیل شرکت خصوصی در این حوزه موافق نبودند و یا اینکه باور نداشتند و حتی گاهی همراهی نکردند! بیش از 80 درصد این عدم همراهی‌ها به خاطر عدم باور به موفقیت در مسیر بخش خصوصی بود.
امروز 5 سال از تأسیس این شرکت دانش‌بنیان می‌گذرد و روز به روز وضعیت ما بهتر شده است. دو باور در کشور به وجود آمده است که یکی انقلاب محصولی است که کشور باید به سمت ماهواره‌های کوچک و پرتعداد و به سمت منظومه‌سازی حرکت کند و باور دوم این است که بخش خصوصی می‌تواند بازیگری کند هرچند که باور دوم از باور اول دیرتر شکل گرفته است اما به‌هرحال شکل گرفته است.
: آیا سازمان فضایی ایران از بدو تأسیس از شرکت شما حمایت کرد؟ وضعیت شرکت‌های خصوصی بخش فضایی چگونه است؟
سازمان فضایی در سال‌هایی که شرکت 'امید فضا' شکل گرفت به دنبال این بود که بخش خصوصی شکل بگیرد اما شروع مسئله خود را از تصویب اپراتور ماهواره زمین آهنگ و از دوره دوم دولت قبل آغاز کرد. به نظر می‌رسید که صورت مسئله به درستی انتخاب نشده است چرا که در حوزه مخابرات، بحث منظومه‌ها به جای ماهواره‌های زمین آهنگ جایگزین می‌شود و اگر بخش خصوصی بخواهد در حوزه قدیمی ماهواره‌های زمین آهنگ بازیگری کند، یا نشدنی یا بسیار مشکل است و پیشنهاد ما این بود که این موضوع منظومه‌ها تغییر پیدا کند.
این سیاست‌گذاری اشتباه به خاطر کم‌تجربگی رخ داد! برنامه سازمان فضایی این بود که بخش خصوصی در قسمت خدمات شکل بگیرد و تلقی سازمان این بود که در زنجیره ارزش فضایی قسمتی که بیشترین درآمد را دارد قسمت خدمات است و بیشترین انگیزه را برای بخش خصوصی خواهد داشت اما این به شرطی بود که این بازار کشش بخش خصوصی را داشته باشد.
پروانه اپراتوری که قصد اعطای آن به بخش خصوصی را داشتند در حوزه ماهواره‌های مخابراتی زمین‌آهنگ برنامه‌ریزی کرده و محتوای آن تنظیم شده بود اما اشکال آن این بود که آن بازار، بازار قدیمی بود و بازیگر جدید خصوصی توان رقابت نداشت و اشکال دیگر آن بود که محتوای پروانه صرفاً مبتنی بر بازار داخلی دیده شده بود و بازار داخلی نیز کشش آن را نداشت. در واقع مبتنی بر بازار زمین‌آهنگ قدیمی بود و دوم اینکه وجهه بین‌المللی آن بسیار ضعیف بود و ما برگ برنده‌ای در آن نداشتیم.
در همان زمان، یک رویکرد دیگری در سازمان فضایی ایران شکل گرفت که در زنجیره ارزش صرفاً به حوزه خدمات محدود نشود و در لایه‌های بالاتر که مربوط به طراحی و ساخت ماهواره است به بخش خصوصی نیز توجه شود که دو مناقصه برگزار شد که این مناقصه‌ها به سرانجام نرسید! و بسیاری از محتواها از جمله ارزیابی پیمانکاران و موضوعات دیگر متناسب با شرایط بومی کشور نبود و با تأسی از حوزه‌های دیگر این تنظیمات انجام شده بود و در نهایت در این مناقصه‌ها کسی امتیاز لازم را کسب نکرد.
رئیس سازمان فضایی ایران در جلسه‌ای گفته بود که ارزیابی‌هایی انجام شده برای حضور شرکت‌ها در مناقصه‌ها طوری بود که فقط شرکتی همچون اسپیس‌ایکس قادر به برنده شدن در آن بود! از طرفی نیز در آن مقطع بازیگر جدی خصوصی نیز وجود نداشت.
در دولت جدید یک اتفاق مهم افتاد که از رأس دولت، عزم جدی برای رونق صنعت فضایی کشور وجود داشت. در دوره‌های قبل در لایه‌هایی همچون سازمان فضایی تلاش‌هایی شده بود اما چون عزم کافی از سمت سران دولت نبود، به نتیجه نمی‌رسید. بیشترین کمک در سال‌های اولیه به شرکت امید فضا از سمت معاونت علمی دوره قبل انجام شد چراکه اوایل کار ما بود و به شدت ناباوری در این صنعت موج می‌زد.
: جلسات شورای عالی فضایی به مدت 10 سال تعطیل بود و در دولت جدید دوباره این جلسات فعال شد، دلیل آن چیست؟ به نظر می‌رسد اسناد بالادستی حوزه صنعت فضایی کشور نیز مورد توجه جدی قرار نمی‌گیرد و یک بی‌نظمی و بهم‌ریختگی در صنعت بالادست کشور وجود دارد، نظر شما در این‌باره چیست؟
ما مشکلی از سمت اسناد بالادستی نداریم و مشکل عزم اجراست. از سال 1385 برنامه بلندمدت و میان‌مدت فضایی که 10 ساله بود را داشتیم. برنامه 10 ساله اول به دلیل اینکه در ابتدا عزم جدی از سمت دولت بود نسبتاً موفق بود اما این برنامه به دوره‌های بعد منتقل نشد و این به دلیل همان عدم عزم جدی حکمرانان دولتی بود و مشخصاً در دو دوره ریاست جمهوری آقای روحانی حتی یک جلسه شورای عالی فضایی تشکیل نشد! علی‌رغم اینکه سازمان‌ها یک برنامه داخلی برای خود داشتند که این در صنعت فضایی تاثیرگذار بود.
امروز آن عزم جدی از سمت حکمرانان شکل گرفته است؛ برنامه جدید مصوب شورای عالی فضایی همان برنامه‌ای است که بازیگران قبلی صنعت فضایی در حال انجام آن بودند و در بدنه صنعت فضایی اتفاق عجیبی رخ نداده است و ما می‌توانستیم این برنامه را از قبل داشته باشیم.
ما اگر در تدوین یا اجرای برنامه‌های فضایی مشکلی داشته باشیم بین دولت قبل و این دولت فرق جدی نیست چرا که بازیگران صنعت فضایی همان بدنه است اما تفاوت در خواست بالادستی و حکمرانان در دوره‌های مختلف دولت‌ها است. نوسانات بخش خصوصی نسبت به بخش دولتی بسیار کمتر است و تأثیرپذیری آن از بخش‌های دولتی به نسبت کمتر است و هر چقدر بدنه مجری شما خصوصی باشد آسیب‌پذیری از این تغییرات بالادستی دولتی کمتر است.
: امروز وضعیت صنعت فضایی کشور در مقایسه با کشورهای اطراف و منطقه چگونه است؟
فاصله ایران در 15 سال قبل در مقایسه با کشورهای اطراف زیاد بوده است که البته این آمارها نسبی است به عنوان مثال ایران در حوزه پرتاب، تقریباً یک سر و گردن از کشورهای اطراف و منطقه بالاتر هستیم اما در حوزه خدمات ماهواره‌ای به ویژه ماهواره‌های زمین آهنگ، عربستان، سابقه بیشتری از ما دارد.
متاسفانه در سال‌های اخیر و در 10 سال اخیر (دولت اول و دوم حسن روحانی) فاصله ایران با کشورهای منطقه به دلیل عدم خواست رأس هرم دولت در حوزه فضایی، بیشتر شد. هر کشوری که در حوزه فضایی یک برنامه منسجمی داشته باشد در این حوزه پیشرفت خواهد کرد و این فاصله با کشور ما نیز بیشتر خواهد شد.
ما اگر حوزه فضایی را به چند قسمت تقسیم کنیم، بخش سنجش از دور و مخابراتی و موقعیت‌یابی، سه مأموریت اصلی است که نسبت به مأموریت‌های دیگر در حوزه فضا بالاتر است. سایر مأموریت‌ها از جمله سفر به سایر کرات دیگر نیز وجود دارد به عنوان مثال سفر به ماه یا سفر کره مریخ که این نباید امروز به عنوان اولویت فضایی کشور ما قرار بگیرد.
این خطر وجود دارد که بعضاً یک سرفصل‌هایی در برنامه‌های فضایی کشور ایجاد می‌شود که واقعاً ارزش افزوده جدی برای کشور ایجاد نمی‌کند ضمن اینکه هزینه زیادی نیز برای کشور به بار می‌آورد. اگر برنامه‌های اکتشافی در کُرات دیگر را بررسی کنید مشاهده خواهید کرد که عمدتاً 'بین‌دولی' است مثلاً آمریکا در پروژه آرتمیس به شدت در تلاش است تا کشورهای دیگر را درگیر این پروژه کند تا هزینه‌های خود را از دیگران تأمین کند و یکی از بهترین راه‌های تأمین هزینه، دریافت پول از کشورهای ثروتمند منطقه است. ایران نباید به یکسری از مأموریت‌هایی که بسیار پرطمطراق بوده و در سبد کشورهای منطقه نیز اضافه شده است، به عنوان خطر نگاه کند.
البته ممکن است در مأموریت‌های سفر به کرات دیگر و کاوش‌های فضایی که بعضی از کشورهای منطقه به دنبال آن هستند، مأموریت‌های جانبی صنعت فضایی نیز در کنار آن رشد کند که این یک زنگ خطر جدی می‌تواند برای کشورمان باشد که باید به آن توجه ویژه شود. ما در برنامه فضایی کشور نباید 'جوزده' شویم و باید هزینه‌ها به صورت کامل حساب‌شده و به جا مصرف شود.
: ژاپن و هند اخیراً برنامه کاوش ماه را با موفقیت به انجام رساندند و تعداد کشورهای اکتشاف‌کننده کره ماه به 5 کشور رسید. برای رسیدن به این نقطه چه برنامه‌هایی باید در دستور کار صنعت فضایی کشور قرار بگیرد؟
رفتن به ماه با بسیاری از مأموریت‌های دیگر فضایی از نظر یک فرد متخصص خیلی فرقی ندارد! یکی از اساتید دانشگاهی ما می‌گفت که در مسابقه فضایی که در گذشته بین شوروی سابق و آمریکا وجود داشت، روس‌ها افتخار ارسال نخستین فضانورد به فضا را داشتند و از آنطرف آمریکایی‌ها افتخار نخستین سفر به ماه را برای خود می‌دانستند. این سفر به ماه دیگر تکرار نشد چراکه عده‌ای معتقد بودند که سفر به کره ماه صورت نگرفته و بحث بعدی این است که اگر سفر به کره ماه بسیار ارزشمند و استراتژیک بود، قطعاً این کار ادامه پیدا می‌کرد!
یا در مثالی دیگر، روس‌ها بعد از مدتی ایستگاه فضایی میر را از چرخه کار خارج کردند چراکه بسیار هزینه‌بر بود. اگر کشور به اندازه کافی منابع داشته باشد می‌تواند بخشی از این منابع را برای این مأموریت‌ها درنظر بگیرد اما اگر قرار باشد که اهم و فی‌الاهم کنیم دیگر در اولویت نیست.
موضوعی که شرکت اسپیس‌ایکس در سفر مریخ مطرح کرده، بیزینس‌پلن جدی پشت آن نیست و ما نباید جوزده شویم و اولویت اول کشور ما اکتشاف نیست! به نظرم اولویت‌های مهم‌تر و بالاتری وجود دارد که کشور باید به آن سمت حرکت کند.
: ماهواره کوثر و ماهواره هدهد ماهوارههایی هستند که امروز شما ساخته‌اید. تاریخچه و مقدمه‌ای از شروع ساخت ماهواره‌های کوثر و هدهد بفرمایید؟
در ابتدای تأسیس شرکت امید فضا، نیت ما این بود که با هدف توسعه منظومه‌های مخابراتی، سرمایه‌گذار جذب کنیم که بیزینس‌پلن طراحی کرده و مذاکرات نسبتاً طولانی با انواع سرمایه‌گذاران مختلف داشتیم. متأسفانه در سال‌های اولیه این توفیق حاصل نشد که ما بتوانیم سرمایه‌گذاران را قانع کنیم که حوزه فعالیت ما اقتصادی است!
ما باید در سال‌های اولیه برای رسیدن به منظومه مخابراتی، R&D را با سرمایه‌گذار و سرمایه‌گذاران انجام می‌دادیم اما تغییر راهبرد داده و تصمیم گرفتیم که R&D را با 80 درصد همپوشانی به سمتی ببریم که به سرعت برای محصولات خود مشتری پیدا کنیم.
به همین خاطر راهبرد خود را از سمت ماهواره‌های مخابراتی به سمت ماهواره‌های سنجش از دور تغییر دادیم چراکه از لحاظ فناوری‌ها 80 درصد با یکدیگر اشتراک داشتند و تفاوت آن این بود که در ماهواره‌های مخابراتی باید منظومه را شکل داده و سرمایه بسیار زیادی را نیاز دارد اما در ماهواره‌های سنجش از دور با یک تک ماهواره نیز امکان جذب مشتری وجود دارد!
در شروع اولیه با سه شرکت دانش‌بنیان، مشارکت‌نامه مدنی یا اصطلاحاً کنسرسیوم امضا کردیم و عملاً هسته اولیه از نظر توان اجرا برای ساخت ماهواره شکل گرفت و قرار شد که این شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه از لحاظ نیروی انسانی و تأمین مالی تا حد امکان مشارکت کنند.
معاونت علمی در این نقطه به ما کمک زیادی کرد با این شرط که ما حتماً یک مشتری را جذب کنیم که این مشتری نیز توسط امید فضا جذب شد. ما برای توسعه نخستین ماهواره سنجشی خود، یک مشارکتی با شرکت‌های دانش‌بنیان شکل دادیم و برای تأمین مالی نیز یک سوم مشارکت خصوصی، یک سوم معاونت علمی و یک سوم دیگر آن نیز را یک مشتری دیگر تأمین کرد.
ساخت ماهواره کوثر با مأموریت کشاورزی دقیق و نقشه‌برداری با همین رویکرد در سال 1398 کلید خورد و امروز یکی از دو ماهواره‌های آماده پرتاب، ماهواره کوثر است که در روزهای آینده به فضا پرتاب می‌شود.
این ماهواره از لحاظ مشخصات فنی، یکی از بهترین ماهوارههایی است که طراحی و ساخته شده است و امیدواریم که در عمل نیز، نتایج مثبتی از این ماهواره بگیریم. در سال پایانی ماهواره کوثر، ماهواره هدهد را با تجربه ماهواره کوثر شکل دادیم که یک ماهواره مخابراتی اینترنت اشیاء است که ماهواره هدهد از زمان تعریف تا زمان پرتاب فقط یکسال زمان برده است.
پایان بخش اول
