بحران آب و برداشت غیرمجاز از چاه‌های جنوب‌غرب تهران

برای کشورهای با درآمد کم تا متوسط، مصارف صنعتی در حدود ۱۰ درصد و مصارف کشاورزی در حدود ۸۰ درصد کل مصارف آب آن کشورها را تشکیل می‌دهد و در کشورهای با درآمد بالا، مصارف صنعتی در حدود ۶۰ درصد و مصارف کشاورزی در حدود ۳۰ درصد کل مصارف آب است.

این موضوع برای کشور ایران، در حدود ۹۲ درصد کل مصارف آب مربوط به بخش کشاورزی بوده و مصارف صنعتی در حدود ۲ درصد و مصارف شرب در حدود ۶ درصد کل مصارف آب را تشکیل می‌دهند.

عمده مصرف چاه‌های مجاز در جنوب غرب استان تهران شامل شهرستان‌های شهریار، ملارد و شهرقدس را کشاورزی با ۵۸ درصد تشکیل می‌دهد و پس از آن به ترتیب مصارف آب شرب با ۳۶ درصد و صنعت و خدمات با ۶ درصد قرار می‌گیرند.

فرایند اصلاح و تعدیل پروانه بهره برادری چاه‌های کشاورزی از اهم فعالیت‌ها در کاهش دبی مجاز چاه‌های کشاورزی وفق دستورالعمل‌های ابلاغی وزارت نیرو است.

تقلیل منصوبات غیرمجاز چاه‌های دارای مجوز وفق مفاد پروانه جدید، همکاری با اداره برق در تکمیل سامانه دوسویه آب و برق و تغییر تعرفه چاه‌های دارای پروانه منقضی شده جهت ترغیب کشاورزان برای به‌روزرسانی پروانه بهره‌بردار و عدم ارائه هرگونه خدمات از قبیل پاسخ به استعلامات در خصوص چاه‌های دارای پروانه منقضی شده و جهت ترغیب کشاورزان به به‌روزرسانی پروانه بهره‌برداری. از جمله راهکارهای مقابله با پدیده‌های اضافه برداشت و کنترل بهره‌برداری آب از این چاه‌ها به‌حساب می‌آید.

همچنین کنترل بهره براری از طریق نصب کنتور حجمی هوشمند روی منصوبات چاه‌های مجاز، محاسبه و اخذ خسارت به آبخوان جهت جلوگیری از تکرار اضافه برداشت چاه‌های مجاز از دیگر این راهکارها به شمار می‌روند.

میزان کم‌آبی در دشت‌های تهران- کرج و قطعه چهار ساوه

میزان متوسط کسری حجم مخزن در دشت تهران - کرج شامل شهر قدس و شهرستان شهریار و بخش شرقی شهرستان ملارد تا رودخانه شور منفی ۳۲.۶۸ میلیون مترمکعب است و این میزان در دشت قطعه چهار ساوه شامل بخش غربی شهرستان ملارد منفی ۱.۲۴ میلیون مترمکعب است.

علل اصلی کمبود آب در استان تهران

افزایش جمعیت استان تهران که سالانه، عمدتاً به دلیل مهاجرت، حدود ۲۵۰ هزار نفر افزایش می‌یابد.

هدررفتن آب در کشاورزی به طریق آبیاری غرقابی و الگوی کشت نامناسب یکی از معضلات ما و بسیاری از شهرهای کشور است که می‌توان با روش‌های نوین از این میزان مصرف کاست، بدون اینکه که دچار کاهش محصولات کشاورزی شویم.

تغییرات آب‌وهوایی، عمده این تغییرات در یک کلمه خلاصه می‌شود، گرم‌شدن جو زمین. صنایع گسترده و گازهای گلخانه‌ای به‌ویژه دی‌اکسیدکربن، دمای میانگین کره زمین را افزایش داده‌اند. در نتیجه بارش‌ها کمتر شده و پراکنش آن نامناسب‌تر و غیرقابل‌پیش‌بینی‌تر شده است.

الگوی نامناسب مصرف: میانگین آب مصرفی سرانه جهان حدود ۵۸۰ مترمکعب برای هر نفر در سال است که این رقم در ایران حدود یک هزار و ۳۰۰ مترمکعب در سال است.

باوجود توصیه‌ها برای اصلاح الگوی مصرف آب در کشور، الگوی مصرف همچنان در ایران دوبرابر میانگین جهان است. از سوی دیگر هدررفت آب در ایران ۲۸ تا ۳۰ درصد است، درحالی‌که این مقدار اتلاف در جهان، ۹ تا ۱۲ درصد گزارش شده است.

تغییر کاربری اراضی و گسترش مناطقی با کاربری باغ و ویلا با مصارف بالای آب زیرزمینی

حفر چاه‌های غیرمجاز بخصوص و بهره‌برداری بی‌رویه در اراضی که دیوارکشی شده و نظارت بر آنها مشکل و گاهی ناممکن است. - برداشت غیرمجاز از رودخانه‌ها و کانال‌ها توسط موتورپمپ‌های سیار و در پی آن کاهش دبی رودخانه‌ها و دست‌نیافتن اراضی پایین‌دست به آب موردنیاز. از جمله مهم‌ترین عوامل کمبود آب در استان تهران است.

عواقب و پیامدهای وخیم کم‌آبی

وقوع تنش آبی میان همسایه‌ها و اهالی روستاها و شهرهای هم‌جوار - مهاجرت و حاشیه‌نشینی یکی دیگر از عواقب کم‌آبی مهاجرت و رشد حاشیه‌نشینی و به‌تبع آن افزایش آسیب‌های اجتماعی من‌جمله قاچاق مواد مخدر، سرقت، فساد و ناامنی است.

بر اساس آمار منتشره، ۲۶ هزار روستا در کشور هم اکنون خالی از سکنه شده است که بدون شک در حاشیه شهرهای بزرگ از جمله تهران مهاجرت کرده و خود نوعی تهدید برای نظم اجتماعی کشور محسوب می‌شود.

آلوده‌شدن آب‌های قابل شرب: کشاورزی کنونی نه‌تنها بسیاری از منابع آبی را هدر می‌دهد، بلکه آفت‌کش‌ها و کودهایی در آن مورداستفاده قرار می‌گیرد که در آب‌های سطحی رها می‌شود و آن را آلوده می‌کند.

صنایع گسترده در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه نیز برای کاهش هزینه تولید خود از مدیریت پسماند دریغ می‌کنند و آن را بی‌ملاحظه در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و دریاها خالی می‌کنند.

کاهش آب‌های سطحی: بسیاری از رودخانه‌های مهم تنها در فصل خاصی از سال جریان دارند و یا به‌کلی خشک شده‌اند.

علت اصلی آن را می‌توان برداشت غیرقانونی آب توسط کشاورزان و باغداران و مدیریت نامطلوب بر منابع آبی دانست.

بیابان‌زایی و گردوغبار: خشک‌شدن زمین، جنگل‌زدایی و بیابان‌زایی علاوه بر تخریب زمین، موجب گسترش گردوغبار در فضای کشور شده است.

یکی از علل دیگر بیابان‌زایی، کشت بیش از حد در یک زمین توسط کشاورزان و چرای بیش از حد دام در آن است.

نشست زمین: یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد نشست زمین است.

این وضعیت اکنون در بسیاری نقاط استان که دشت‌ها با بیلان منفی آب زیرزمینی روبرو هستند مشاهده می‌شود.

نشست زمین در آبخوان‌های محصور و نیمه‌محصور که از مواد آبرفتی تحکیم نشده و یا نیمه تحکیم شده تشکیل‌یافته باشند بیشتر مشاهده می‌شود. در اثر برداشت آب زیرزمینی و خارج‌شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌شود و هرچه بیشتر برداشت شود تراکم مواد بیشتر خواهد بود.

نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، کج‌شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله زایی چاه‌ها می‌شود. لوله زایی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود.

تخصیص اعتبارات کلان: میزان خسارات ناشی از تنش آب، بیابان‌زایی، و آلودگی می‌تواند در بلندمدت منجر به ایجاد مشکلات تضعیف‌کننده‌ای برای اقتصاد کشور شود.

طبق برآورد «بانک جهانی»، هزینه سالانه تخریب محیط‌زیست در ایران، هم‌اینک نیز به میزان هولناک ۵ تا ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است.

راهکارها و پیشنهادها اجرایی و عملی در راستای مدیریت منابع آب

آگاهی‌بخشی: سازمان‌های غیردولتی، احزاب و هسته‌های محلی و مدنی می‌توانند در بخش آموزش و تنویر افکار عمومی با موضوع بحران آب نقش بسزایی ایفا کنند.

توسعه کمی و کیفی مؤسسات مدنی می‌بایست یکی از سیاست‌های کلان دولت باشد. ضمن آنکه دراین‌خصوص می‌توان از گروه‌های مرجع همانند مبلغین دینی، هیئت‌های مذهبی و دانش‌آموزان و دانشجویان بهره‌برداری اجرایی کرد.

پیشگیری از گسترش کم‌آبی با وضع مقررات سخت با پیشنهاد دولت و همکاری نهادهای قانون‌گذار.

تشکیل اتاق‌های فکر میان نمایندگان دولت و تشکل‌های مردم‌نهاد و همچنین تأکید وی بر لزوم تلاش برای به‌کارگیری ایده‌های دانشگاهی برای حل مشکل کم‌آبی، همکاری و هم‌افزایی فی‌مابین ادارات و نهادهای دولتی از قبیل فرمانداری‌ها، ادارات جهاد شهرستان‌ها، اداره امور منابع آب و ادارات آب و فاضلاب و همچنین دادستانی محترم و ارائه راهکارهای مؤثر باتوجه‌به شرایط بومی در جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه آب زیرزمینی.

تغییر الگوی کشت در کشاورزی متناسب با میزان آب موجود و قابل‌دسترسی و قابل‌برنامه‌ریزی

اصلاح روش‌های آبیاری و توسعه روش‌های آبیاری نوین و همچنین توسعه کشت‌های گلخانه‌ای و دارای بازدهی مناسب

انسداد چاه‌های غیرمجاز با تأکید بر چاه‌های غیر مجار کشاورزی با مصارف بالا، تقلیل منصوبات و تعدیل بهره‌برداری از چاه‌های کشاورزی بر اساس ضرایب اصلاح و تعدیل دشت به استناد قوانین و دستورالعمل‌های مراجع بالادستی و مصوبات سازگاری با کم‌آبی

نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های مجاز و کنترل بهره‌برداری از آنها، جلوگیری از تغییر کاربری‌های بی‌رویه و بی‌قاعده و عدم خدمات‌رسانی از سوی ادارات خدمات‌رسان از جمله شهرداری‌ها، بخشداری‌ها، دهیاری‌ها و ادارات آب و برق و گاز که یکی از عوامل ازدیاد چاه‌های غیرمجاز و بهره‌برداری نامتعارف از سفره‌های آب زیرزمینی است.

احیای سفره‌های زیرزمینی از طریق تغذیه مصنوعی با حفر چاه‌های جذبی و احداث حوضچه‌های تغذیه‌ای، ﺗﺨﺼﻴﺺ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺁﺏ ﺣﺎﺻﻞ ﺍﺯ ﺗﺼﻔﻴﻪ پساب شهری و روستایی به بخش کشاورزی به‌جای استفاده از آب‌های زیرزمینی و تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در تصفیه و بازیافت فاضلاب و گسترش طرح‌های آبخیزداری راهکارهای این کار محسوب می‌شود.

*کارشناس حفاظت و بهره‌برداری امور منابع آب شهریار، ملارد و قدس