به گزارش ایران اکونومیست از وزارت اقتصاد، شرکتهای دولتی بنابردلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و بخصوص اقتصادی تاسیس می‌شوند. مهمترین انگیزه اقتصادی تلاش برای جبران شکست بازار است. هنگامی که شکست بازار رخ می دهد، ورود دولت به فعالیت اقتصادی نه تنها قابل پذیرش، بلکه ضروری است. مثال دیگر، انحصارات طبیعی (مانند آب و برق) است که این موارد نیز مستلزم ورود دولت است که گاه به شکل ورود مستقیم به فعالیت اقتصادی صورت می‌پذیرد.
گروه دیگری از انگیزه‌های اقتصادی، کمک به توسعه اقتصادی در مناطق کمتر توسعه یافته یا تحریک رشد در بخش‌های استراتژیک است. در این حالت، شرکتهای دولتی مامور به اتخاذ تصمیماتی هستند که لزوما با معیار سودآوری قابل توجیه نیست و به همین دلیل، وجود این شرکت‌ها قابل پذیرش است. همچنین تاسیس شرکتهای دولتی می‌تواند برای حصول اطمینان از تامین ارزان مواد اولیه لازم برای رشد اقتصاد در صنایع اساسی (مانند آهن و فولاد) باشد.
شرکتهای دولتی ابزارهای دولت در انجام فعالیت‌هایی هستند که یا دولت وظیفه انجام آنها را بر عهده داشته و دیگر دستگاه‌های دولتی (وزارتخانه ها و موسسات دولتی) نمی‌توانند در آن زمینه فعالیت کنند یا زمینه‌های فعالیتی است که بخش خصوصی «نمی‌تواند» یا بخاطر عدم سودآوری یا سودآوری پایین، «نمی خواهد» (انگیزه ندارد) در آن زمینه‌ها فعالیت کند.
سیر زمانی تاسیس شرکتهای دولتی در ایران تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی
براساس کتاب «نگاهی به عملکرد شرکتهای دولتی» که توسط دفتر امور شرکتهای دولتی وزارت امور اقتصادی و دارایی تهیه شده، تاسیس شرکتهای دولتی اصلی و مادرتخصصی در ایران به اوایل دهه ۱۳۰۰ و تاسیس بانک سپه برمی‌گردد. در اواسط اردیبهشت سال ۱۳۰۴ شمسی نخستین بانک ایرانی با نام «بانک پهلوی قشون»، با سرمایه بازنشستگی نظامیان و با هدف سامان دادن به امور مالی ارتش، با سرمایه ای حدود ۳.۸ میلیون ریال تأسیس شد. در ۲۴ اسفند همان سال اولین شعبه بانک سپه در شهر رشت افتتاح شد. تا قبل از سقوط رضاشاه و روی کار آمدن پسرش، بانک ملی ایران، بانک کشاورزی، شرکت راه آهن و همچنین شرکت بیمه ایران هم تاسیس شدند.
شرکت ملی نفت ایران در اردیبهشت ۱۳۳۰ یعنی چند ماه بعد از پیروزی نهضت ملی شدن نفت و در دوره نخست وزیری مصدق تاسیس شد. شرکت نمایشگاه‌های بین المللی هم آخرین شرکت دولتی بود که در دهه سی شمسی تاسیس شد.
با آغاز دهه چهل، روند تشکیل شرکتهای دولتی اصلی و مادرتخصصی سرعت گرفت. ابتدا شرکت هما تاسیس شد و به مرور شرکت‌هایی مانند سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران شکل گرفتند. شرکت ملی صنایع پتروشیمی، شرکت ملی گاز ایران، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) و شرکت مدیریت تولید، انتقال و توزیع نیروی برق ایران (توانیر) از جمله مهمترین شرکتهای دولتی بودند که در این دهه تاسیس شدند.
شرکت بیمه مرکزی اولین شرکت دولتی اصلی و مادرتخصصی بود که در دهه ۵۰ تاسیس شد و به مرور شرکت‌هایی مانند چاپخانه دولتی ایران، روزنامه رسمی و ارتباطات زیرساخت شکل گرفتند. شرکت بازرگانی دولتی ایران، سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایران اکونومیست) و سازمان حمایت مصرف کنندگان و تولیدکنندگان از جمله مهمترین شرکتهای دولتی بودند که در این دهه تاسیس شدند. البته تشکیل هسته اولیه خبرگزاری ایران اکونومیست به سال ۱۳۱۳ برمی‌گردد.
ر سال‌های پایانی دهه پنجاه شمسی که مصادف با سال های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود هم بانک صنعت و معدن تاسیس شد و تعداد شرکت های دولتی اصلی و مادرتخصصی تاسیس شده در ایران به ۲۹ شرکت رسید.
