مروری بر بازی‌های دورهمی در تهران قدیم

به گزارش ایران اکونومیست، تعطیلات نوروز فرصتی برای تازه کردن دیدارها است؛ اما در این میان انجام بازی برای پرکردن اوقات باهم بودن خالی از لطف نیست، تهرانی‌ها در گذشته بازهای خاصی را در به مناسبت‌های مختلف انجام می‌دادند که با گذشت زمان حتی نام بسیاری از این بازی های پرطرفدار فراموش شده است که در این روزهای شلوغ نوروز بررسی آداب و رسوم تهرانی‌ها در گذشته، خالی از لطف نیست که بدانیم تهرانی‌های قدیم چه بازی‌هایی برای پر کردن اوقات فراغتشان در نوروز انجام می‌دادند و به معرفی برخی از این بازی‌ها بپردازیم.

سری ساب

 در این بازی که مخصوص نوجوانان پسر قید شده، ابتدا دو بازیکن که قدرتمندتر از بقیه هستند به عنوان سردار یا استاد تعیین شده و افراد گروه خود را انتخاب می‌‏کنند. بعد از قرعه‏ کشی، گروه اول و دوم تعیین می‏‌گردند. آنگاه گروه اول با هم حلقه ‏ای را تشکیل داده و دست‏ هایشان را به یکدیگر پنجه می‏‌کنند. سردار نیز از آنها مواظبت می‏‌کند تا کسی از گروه دوم بر آنها سوار نشود. چنانچه کسی قصد این کار را داشته باشد، سرگروه با لگد ضرب ه‏ایی به او می‏زند و همین امر باعث جابه ‏جایی موقعیت دو گروه در زمین می‌‏شود. در هنگام این بازی، چنانچه بازیگری از گروه مهاجم بتواند به دور از چشم سردار سوار بر یکی از افراد گروه شود، استاد دیگر حق ضربه زدن به او را ندارد. تا زمانی‏که فرد دیگری توسط سرگروه مورد اصابت قرار نگیرد، آن بازیکن از حریفش سواری می‏‌گیرد. به محض اینکه بازیکنی توسط سرگروه ضربه دریافت کند، فرود آمده و جای دو گروه عوض خواهد شد.

صوت و جنگ بازی

در این نوع بازی که مخصوص پسران است، ابتدا بازیکنان به دو گروه مساوی تقسیم می‌‏شوند. سپس محوطه ‏ای به طول پنجاه تا هشتاد متر و عرض سی تا پنجاه متر را در نظر گرفته و خط‏‌کشی می‌‏کنند.

پس از یارگیری و قرعه ‏کشی برای شروع بازی، گروهی که در قرعه ‏کشی برنده شده در یک سمت میدان که توپ و چوب در آنجا قرار گرفته و گروه بازنده در سوی مقابل میدان به ‏طور منفرد و جدای از همدیگر، قرار می‏‌گیرند. نفرات گروه برنده به نوبت به وسیله چوب، توپ را پرتاب می‌‏کنند. افراد گروه بازنده، سعی می‏‌کنند توپ را در هوا بگیرند. در صورت موفقیت جای گروه‏ ها عوض شده و بازی ادامه می‌‏یابد. همچنین اگر توپ به خارج از محدوده‏ مشخص شده پرتاب شود نیز جای گروه‏ ها در بازی عوض می‏‌شود. اما اگر گروه مقابل نتوانند توپ را در هوا بگیرند، می ‏بایست گروه مقابل را کول کرده و در میدان بگردانند.

شیطون و فرشته

در این بازی تهرانی‌ها، ابتدا یک نفر به عنوان سرگروه، فردی از بازیکنان را به قید قرعه، به عنوان شیطان انتخاب می‏‌کند. پس از آن نام میوه‌‏ای را بر روی یکی از اعضای گروه می‏‌گذارد، بدون اینکه شیطان از آن نام مطلع باشد.

 سپس از شیطان می‏‌خواهد که نام میوه را حدس بزند. شیطان یک به یک نام میوه‏ ها را ادا کرده و در صورت حدس صحیح، بازیگر مورد نظر از آنجا فرار کرده و خود را به سرگروه می‌‏رساند.

 چنانچه موفق به این کار شود، برنده بازی می‌‏باشد. اگر در بین راه در دام شیطان گرفتار شود بازنده محسوب شده و جای خود را با شیطان عوض خواهد کرد. بازی نیز به همین ترتیب ادامه پیدا می‏‌کند.

شیر دیدم

این بازی از انواع قایم‌باشک ‏بازی است. به این ترتیب که یکی از بازیگران به عنوان شیر در جای تعیین شده‌‏ای چشمان خود را می‌‏بندد تا بقیه بازیکنان پنهان شوند. سپس در پی آنها و برای یافتن آنها روانه می‌‏شود. چنانچه هر بازیکنی قبل از اینکه شیر او را ببیند به مبدأ یا محل چشم نگه داشتن شیر برسد، برنده بازی است. چنانچه در این فاصله به دام شیر بیفتد، می ‏بایست از آن محل تا مبدأ بازی، به شیر کولی دهد. سپس خود او به جای شیر چشم ‏هایش را می‌‏بندد تا بازی از نو آغاز شود.

خرِ سوز پالونِ سوز

در این بازی، بازیکنان به دو دسته مساوی تقسیم شده و هر دسته یکنفر را بعنوان سالار انتخاب می‌کند. به قید قرعه یک تیم نقش خرک و تیم دیگر نقش سوار را بازی می‌کند.
سالار تیم خرک روبروی افراد تیم ایستاده و دو دست خود را قلاب می‌کند یعنی انگشتان را درهم فرو می‌برد. یک نفر از افراد تیم در مقابلش خم می شود. سپس سرش را روی پنجه‌های سالار گذاشته و با دو دست سالار را می‌گیرد.
دیگر افراد تیم نیز خم می‌شوند و با دو دست نفر جلو را می‌گیرند. تیم سوار یک به یک از فاصله چند متری می‌دوند و با گفتن( خر سوز پالون سوز، بگیر که اومدم) سوارنفراتی که خم شده اند می‌شوند. اگر افراد تیم سواره ضمن سوار شدن بیفتند و نتوانند روی پشت بازیکنان تیم مقابل سوار شوند می‌سوزند و دو تیم ، جایشان را با هم عوض می‌کنند.

تخم مرغ گندیده

در این نوع بازی، بازیکنان به شکل دایره روی زمین می‌نشینند. یکی از افراد به قید قرعه، گرگ می شود و دور دایره پشت سر دیگران می‌چرخد. او بی سرو صدا و بدون این که کسی بفهمد، دستمالی را که در دست دارد، پشت سر یکی از کودکان می‌اندازد. آن هاباید حواس شان را جمع  کنند و او را زیر نظر داشته باشند تا اگر دستمال را پشت سرشان انداخت، بفهمند. نفری که گرگ، دستمال را پشتش می اندازد، باید آن را بردارد و دنبال گرگ بدود، اگر او را بگیرد، برنده می‌شود و گرگ در جای او می‌نشیند. در حال تعقیب و گریز گرگ، بچه‌ها با هلهله و هیجان دوست شان را تشویق می کنند که گرگ را بگیرد. حالا برنده جای گرگ را می‌گیرد و دور دایره می‌چرخد و دستمال را پشت یکی از بچه های دیگر می‌اندازد. اگر کودکی که دستمال پشتش انداخته شده، نفهمد و بازیکن یک دور بچرخد، بچه‌ها با هم می‌خوانند: "تخم‌مرغ گندیده/  یکی ز ما رنجیده" و آنکه نفهمیده دستمال را پشت سر او انداخته اند، باید در وسط دایره ‌بنشیند.

سیاه ‏بازی

برای انجام این بازی جذاب حداقل نفرات باید پنج تا ده نفر باشد که در این بازی ابتدا یک نفر به عنوان استاد یا سرگروه انتخاب می‏‏‌شود. سپس مقداری دوده یا ذغال که از قبل تهیه شده است، درون یک ظرف و در کنار سرگروه قرار می‏‌دهند. پس از آن یک نفر بازیکن جدید که از موضوع بی خبر است را هدایت می‏‌کنند تا در کنار سرگروه بنشیند. بازیکنان هر یک دست‏‌های خود را به صورت بغل‏ دستی می‏‌مالند. استاد نیز به نحوی که بازیکن تازه‏ وارد متوجه نشود، دستان خود را در داخل ظرف محتوی دوده یا ذغال برده و صورت او را دوده ‏اندود و سیاه می‏‌کند. پس از آن، بازیکنان آیین‌ه‏ایی را برای شخص موردنظر آورده و او چهره ‏خود را در آیینه می‌‏بیند و سایر بازیکنان در این هنگام به او می‏خندند.

چشمک

در این نوع بازی که حداقل نفرات در آن چهار نفر است، در ابتدای بازی روی یک کارت، نام شاه و روی کارت دیگر، نام دزد نوشته می‌‏شود و بقیه کارت‌ها نیز به ترتیب شماره ‏گذاری می‏‌شوند.

یکی از بازیکنان با بُر زدن کارت‏ ها، آنها را وارونه روی زمین می‏‌گذارد. هرکدام از افراد گروه، یک کارت را برمی‌‏دارد. با برداشتن کارتی که کلمه شاه بر روی آن نوشته شده، صاحب آن اعلام می‏‌کند که من شاه هستم. ولی او که کارت دزد را برمی‏‌دارد، نباید اسم خود را اعلام کند.

دارنده کارت دزد به‏ طور مخفیانه به شکلی که شاه متوجه نشود، به هم‏ گروهی‏ های خود چشمک می‏زند. در این حین هرکدام از بازیکنان که متوجه شوند، کارت‏ های خود را زمین می‏گذارند.

اگر شاه متوجه چشمک زدن دزد شود، دارنده کارت دزد بازنده محسوب نمی‌‏شود. اگر تا پایان بازی هیچ فردی متوجه‏ دزد نشود، دارنده کارت شاه بازنده است. هرکدام از این دو بازیکن- شاه یا دزد- ببازند تنبیه می‏‌شوند. تنبیهات عموماً شامل- سبیل آتشی- کمربند زدن به کف پا- ضربه زدن به پشت دست و... می‌‏باشد.

چوگان

چوگان" یک بازی سنتی سوار بر اسب است که در برخی اوقات همراه با موسیقی، نمایش و روایتگری برگزار می‌شود. در بازی چوگان، دو تیم در مقابل یکدیگر قرار گرفته و هدف، وارد کردن توپ (گوی) توسط یک عصای چوبی (چوگان) در دروازه تیم مقابل می‌باشد. این بازی غالبا در یک محوطه باز به نام "میدان" انجام می‌شود. بازی دارای چند مرحله (چوکه) است که تعداد آنها در مناطق مختلف، متفاوت است.

بازی چوگان در شکل سنتی خود، همراه با رژه سوارکاران، اجرای موسیقی محلی، نمایش و روایتگری اعم از نقالی و مرشدخوانی اجرا می‌شود، نوازندگان، نمایشگران و روایتگران نقش مهمی در هویت بخشی و کارکردهای فرهنگی این بازی دارند. از آنجا که برای انجام این بازی نیاز به وجود زمین مسطح، چندین اسب مخصوص چوگان و همچنین حضور بازیکنان ماهر می باشد، لذا همیشه قابل اجرا نیست و غالبا در ایام نوروز، عروسی های محلی و جشن‌های فصلی برگزار می‌شود.

چوگان در ایران، تاریخی بالغ بر ۲۰۰۰ سال دارد و در ابتدا به منظور آموزش مهارت های مبارزه و جنگاوری در مناطق مختلف ایران اجرا می شد که به مرور زمان با افزودن هنرهای موسیقیایی و نمایشی به یک بازی شادی بخش تبدیل شد که بازیکنان مهارت سوارکاری، تکنیک‌های حرکتهای ناگهانی و هماهنگی‌های تیمی و همچنین پرتاب توپ را به نمایش می‌گذارند و هنرمندان نیز با اجرای هنر خود خلاقیت‌های فردی خود را به نمایش می‌گذارند.

به گزارش ایران اکونومیست، معرفی این بازی‌ها بر اساس اطلاعاتی است که ستاد گردشگری شهرداری تهران درباره بازی‌های فوق الذکر منتشر کرده، همچنین طبق این اطلاعات تهران به دلیل داشتن سه زمین استاندارد چوگان، فدراسیون چوگان، فروشگاهها و کارگاه­های ساخت ابزار چوگان و همچنین بیشترین بازیکن حرفه‌ ای در کشور، مرکز این بازی ارزشمند و هویت بخش در ایران است.