گروه دانشگاهایران اکونومیست_زینب امیدی:بین اخبار دانشگاه بحث دانشجو پذیری، دانشجو فرستی، مهاجرت، فرار مغزها و بازگشت نخبگان همیشه داغ است اما دانستن اطلاعات دقیق و بررسی آماری این وقایع چیزی است که بین اخبار ضد و نقیض همیشه گم میشود.
به همین خاطر ما این بار برای بررسی دقیق این وقایع به سراغ تنها نهادی که متولی این امور محسوب میشود یعنی سازمان امور دانشجویان رفتیم و پای صحبتهای آقای هاشم داداش پور رئیس این سازمان نشستیم تا از آخرین وضعیت کشور در خصوص مهاجرت دانشجویان، پذیرش دانشجوی بین المللی و دانشجو فرستی به کشورهای دیگر، همچنین وضعیت خوابگاههای مجردی و متاهلی، زمینههای بازگشت نخبگان به کشور و بررسی فعالیت موسسات غیر مجار اعزام دانشجو و... مطلع شویم.
فیلم و متن این مصاحبه را در ادامه میبینید.
: برای شروع بحث ابتدا به موضوع بررسی آماری پذیرش دانشجوی خارجی در ایران بپردازیم. با توجه اینکه سیاست وزارت علوم تعامل گسترده با کشورهای همسایه است در این خصوص توضیح دهید که در حال حاضر از کدام کشورها و چه تعداد در ایران مشغول به تحصیل هستند؟
داداش پور: ما تا چند سال پیش یکی از کشورهای اعزام کننده دانشجو به خارج از کشور بودیم. اگر مثلاً پنج سال پیش خبر میگرفتید که آیا دانشجویی به ایران میآید، عدد قابل توجهی ذهن شما را مشغول نمیکرد؛ اما حالا که دارم با شما صحبت میکنم اتفاقات خیلی خوبی افتاده و این محصول 40 سال تولید زیرساخت در حوزه علم و فناوری در ایران است.
به شما بگویم 84 درصد از ظرفیتهایی که در ایران در حوزه دانشگاهی سرمایهگذاری شده توسط جمهوری اسلامی انجام شده و محصول تفکری است که علم را به عنوان یکی از محورهای اصلی خودش قرار داده است.
* تحصیل 94 هزار دانشجوی خارجی در کشور
در دهه 90 به ویژه در یکی دو سال اخیر، تعداد دانشجویانی که از کشورهای دیگر تمایل دارند در ایران درس بخوانند به شدت افزایش پیدا کرده است. این محصول تولید زیرساختها، نهادینه کردن زیرساختها در جهت تولید علم، افزایش تولیدات علمی و نهایتا یک حرکت معکوس از دانشجوفرستی به دانشجو پذیری است و درحال حاضر که با شما صحبت میکنم حدود 94 هزار نفر دانشجو در ایران تحصیل می کنند که این آمار مربوط به سال 1400 است.
ما فعلاً جمع بندی نهایی از سال 1401 نداریم اما دادهها به طور غیررسمی میگویند که بیش از 100 هزار دانشجو در ایران در حال تحصیل هستند. این اتفاق مبارکی است و البته آغازیست بر حرکت مهم تبدیل شدن ایران به یک هاب دانشجوپذیری در دنیا. هدف ما این است و انتظار داریم هرچه زودتر اتفاق بیفتد.
اغلب کشورها، عمدتاً دانشجو از کشورهای همجوار خود می پذیرند؛ ایران نیز به همین صورت است و کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان، سوریه، لبنان، هند و ترکیه از جمله کشورهایی هستند که دانشجویانشان در ایران تحصیل میکنند.
دانشجویان تا هزاره سوم یعنی دهه 2000 عموماً در کشورهای خاصی تحصیل میکردند مثل آمریکا، استرالیا و کانادا که جزو کشورهای ثابت برای جذب دانشجو محسوب می شدند اما در دهه دوم 2000 یعنی 2010 تا 2021 سه کشور چین، روسیه و ترکیه به این کشورها اضافه شدند و این نشان میدهد روند تغییر علم شروع شده و کشورهای مختلفی به جرگه کشورهای مهم دانشجوپذیر در دنیا اضافه شدند.
من فکر میکنم دهه آینده دههای خواهد بود که ایران نیز جزو کشورهای جذاب برای ادامه تحصیل دانشجویان از سایر کشورها باشد.
* 109 دانشگاه در سراسر کشور مجوز پذیرش دانشجوی بین المللی دارند
: درحال حاضر کدام دانشگاهها در کشور مجوز جذب دانشجویان خارجی را دارند؟
داداش پور: حدود 107 دانشگاه مجوز جذب دانشجوی بین المللی را دارند و ما به تازگی دو دانشگاه دیگر را به این لیست اضافه کردیم و در حال حاضر 109 دانشگاه هستند. برنامه ما افزایش تعداد این دانشگاهها برای پذیرش دانشجوی خارجی است و به این نکته نیز توجه کنیم که دانشگاههایی باید دانشجوی خارجی جذب کنند که زیرساخت های رفاهی، بین المللی، فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و پژوهشی برخوردار باشند.
: این 109 دانشگاه در استانهای مختلف پخش هستند؟
داداش پور: بله تقریبا تمام مناطق کشور را دربر میگیرد؛ از دانشگاههای مرزی تا دانشگاههای تهران.
* پذیرش 250 هزار دانشجوی خارجی تا سه سال آینده و جایگاه ایران بین ده کشور برتر دنیا
: آماری دارید که الان رتبه ایران بین سایر کشورهای دانشجوپذیر چه وضعیتی دارد؟
داداش پور: دادهای که اخیراً توسط دبیرخانه مهاجرتی ایران تولید شده نشان میدهد که ایران بین 13 کشور برتر دنیا در این خصوص قرار دارد. من فکر میکنم با این روندی که شروع شده؛ در سه سال آینده با رویکرد و چشم اندازی که ما برای این کار درنظر گرفتیم یعنی پذیرش 250 هزار دانشجوی خارجی بتوانیم در بین 10 کشور برتر دنیا شویم.
: حالا که به بحث دانشجوپذیری در کشور پرداختیم بهتر است از زاویه دانشجو فرستی نیز وضعیت کشور را مورد بررسی قرار دهیم. آمار نشان میدهد که تا سال 2020 با افزایش 4 برابری تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور به 66 هزار نفر رسیده از این تعداد چه مقدار میل به بازگشت به کشور دارند و چه تعداد میل ادامه زندگی بعد از اتمام تحصیل در آن کشور دارند؟
داداش پور: من همان اول هم که شروع کردم بحثم این نبود که اعزام دانشجو به خارج از کشور به صفر رسیده است. اما معتقدم به یک مرحله توازن رسیدیم یعنی اگر شما الان کشورهای پیشرفته جهان را از منظر دانشجو فرستی و دانشجو پذیری مورد بررسی قرار دهید این توازن را مشاهده خواهید کرد. از انگلیس گرفته تا امریکا از امریکا گرفته تا کانادا، ایتالیا، استرالیا و ... که کشورهای مهاجرپذیر هستند؛ در این کشورها مهاجرفرستی در مقابل بیشترین مهاجرپذیری قرار دارد و این یعنی توازن.
*دانشجو فرستی در ایران به صفر نرسیده
منظور من از این توازن یعنی ما قبلاً دانشجو به کشورهای دیگر می فرستادیم اما به همان میزان دانشجو از کشورهای خارجی پذیرش نداشتیم اما اتفاقی که افتاده و اتفاق مبارکی هم هست این است که در مقابل دانشجوفرستی دانشجوی خارجی نیز پذیرش می کنیم و این یعنی دانشگاههای کشور به آن حد از ظرفیت رسیدهاند که دانشجوی خارجی جذب می کنند و این طبیعی است که انتظار نداشته باشیم دانشجو فرستی در ایران به صفر برسد.
چیزی که مهم است این است که آیا دانشجویی که می رود امکان بازگشت به کشور را دارد یا خیر. ما ارزیابی های دقیقی در این خصوص نداریم اما انتظار دارم دو اتفاق در کشور رخ دهد یکی بحث ایجاد شغل و دومی برخورداری از ارتقای علمی اعضای هیئت علمی است.
ما در دنیا قبلا چیزی تحت عنوان فرارمغزها داشتیم؛ اما حالا با پدیده برگشت مغزها مواجه هستیم. در کشورهای مختلف این دو پدیده همزمان در حال رخ دادن هستند و من فکر میکنم در ایران هم به همین گونه است. من نمیگویم دانشجوفرستی پدیده مثبتی است اما منفی هم نیست.
تحولاتی که در عرصه جمعیت دانشجویی کشور رخ داده است برای شما باز می کنم. جامعه ایرانی جامعه ای است که تمایل به درس و تحصیل در آن بالاست؛ ما امسال یک میلیون و 489 هزار دانش آموز داشتیم که قصد ورود به دانشگاههای کشور را داشتند. از این تعداد 600 هزار نفر تمایل به ادامه تحصیل در رشتههای پزشکی دارند و کل ظرفیت علوم پزشکی کشور حدود 37 هزار نفر است. بخش دیگری از این جمعیت دانشگاه آزاد را انتخاب می کنند.
اتفاقی که میافتد حدود 500 هزار نفر باقی میمانند که عمده آنها دانشجویان نخبه کشور هستند و ممکن است انتخابهای دیگری داشته باشند. حدود 80 الی 85 درصد دانشجویانی که تمایل دارند در خارج از کشور تحصیل کنند در حوزه رشتههای علوم پزشکی هستند و در دانشگاههای خارج از کشور تحصیل می کنند که اگر زمانی میل به بازگشت به کشور داشته باشند متاسفانه مدرک آنها مورد تایید وزارت بهداشت نیست. به همین خاطر اتفاقاتی در زیرساختها رخ می دهد که گاها روند مهاجرتی دانشجویان در کشور را تحت تاثیر قرار می دهد.
: طی 4-5 سال اخیر در سخنان رهبری نیز ما شاهد تاکیدات موکد انجام زیرساختهای لازم برای بازگشت نخبگان به کشور هستیم آیا آماری از بازگشت نخبگان به کشور دارید؟ و اینکه چه زمینههایی برای بازگشت آنها به کشور درنظرگرفته شده است؟
*آمار دقیقی از بازگشت نخبگان به کشور وجود ندارد
داداش پور: در کشور میزان تقاضا و تعداد صندلی ها برابر است. اگرچنانچه دانشجویی تمایل داشته باشد در رشتههای غیرپزشکی تحصیل کند قاعدتاً این فرصت وجود دارد. اما متاسفانه نه من آمار دقیقی در این خصوص دارم و نه کل دادههایی که در مورد برگشت دانشجویان هست آمار دقیقی است. اما ما اینجا تنها یک آمار داریم که ارزشیابی مدارک تحصیلی را نشان دهد و نشان دهنده روند برگشت دانشجویان به کشور است.
: طبق گفته چندی پیش شما ما با کاهش جمعیت دانشجویی مواجه هستیم و گفته بودید جمعیت دانشجویی کشور در سال 89 چهار میلیون بوده و الان به سه میلیون رسیده است به نظر شما دلیل این کاهش چیست؟
داداش پور: ما در یک دههای افزایش نرخ جمعیتی ایران را شاهد بودیم که بیش از سه درصد بود. اما الان این آمار خودش را در تعداد تقاضا برای ورود به دانشگاههای کشور بازتاب میدهد درحالی که در سال 1389 جمعیت قابل اعتنایی بود و در سال 1394 به 4 میلیون و 890 هزار دانشجو رسید. امسال این جمعیت به سه میلیون و 329 هزار دانشجو رسیده است و این یک روند کاهنده است. این روند به نرخ رشد جمعیتی کشور برمیگردد. با وجود اینکه ما صندلیهای زیادی را برای جمعیت 4 میلیون و 890 هزار نفری آماده کرده بودیم. برای مثال در یک مقطعی از زمان دانشگاه پیام نور یک میلیون نفر جمعیت دانشجویی داشت اما الان 350 هزار دانشجو دارد. یعنی میل ورود به دانشگاههایی که حضوری هستند و کیفیت بیشتری دارند افزایش پیدا کرده، اما کاهش نرخ رشد جمعیت اثر خود را گذاشته است.
: با توجه به دو دلیلی که اشاره کردید آیا دلیل سوم می تواند بیکاری فارغ التحصیلان در کشور باشد؟
داداش پور: ما داده یا اطلاعات متقن که بگوییم کاهش جمعیت دانشجویی نشات گرفته از بیکاری بعد از فارغ التحصیلی باشد را نداریم. اما وقتی دانشجویی فارغ التحصیل میشود انتظار دارد که در جامعه برای او کار فراهم باشد. عذرخواهی می کنم که می گویم داده متقنی نداریم اما واقعا دادهای از باب اینکه چه تعداد دانشجویان از چه رشتههایی بعد از اتمام درسشان به چه زمینه شغلی روی آوردند نداریم. اما ممکن است بیکاری هم یکی از عوامل موثر در زمینه کاهش حضور دانشجو در دانشگاه باشد.
: من بعد از بررسی سالانه مهاجرتی که امسال منتشر شد دیدم که در بحث لغو تعهد آموزش رایگان از بهمن 95 تا مهر 1401 بیش از 350 هزار نفر از فارغ التحصیلان دانشگاههای کشور درخواست لغو این طرح را دادند که سازمان با حدود 63 درصد آن موافقت کرده آیا تایید می کنید ممکن است نیمی از این جمعیت به خاطر میل به مهاجرت اقدام به لغو این طرح کرده باشند؟
داداش پور: لغو تعهد آموزش رایگان عنوانش در سال 1353 تحت عنوان قانونی مصوب شد که بحث رایگان بودن آموزش در کشور را تصریح می کند. ماده و تبصرهای در این قانون وجود دارد که می گوید اگر کسی خواست رایگان تحصیل کند باید به اندازه تحصیلی که دارد در کشور خدمت رایگان ارائه دهد. یعنی آموزش رایگان را به خدمت رایگان منوط کرده است. حالا چنانچه دانشجویی تمایل نداشته باشد خدمت رایگان ارائه دهد اینجا قانون لغو تعهد آموزش رایگان پیش میآید.
*از سال 92 قانون لغو تعهد آموزش رایگان بروزرسانی نشده
این فرصتی است که قانونگذار ایجاد کرده تا اگر این اتفاق افتاد دانشجو باید هزینههایی که برای لغو تعهد درنظر گرفته شده را پرداخت کند. در سال 1396 دستورالعملی تحت عنوان دستورالعمل جامعه لغو آموزش رایگان تصریح شد و وزیر وقت آن را ابلاغ کرد که هزینه لغو تعهد آموزش رایگان هرسال باید به روزرسانی شود. تا سال 1392 این به روز رسانی انجام می شد اما بعد ازآن این اتفاق نیفتاد. این هزینه هم صرفا شامل هزینههای آموزش و پژوهشی است که برای دانشجو طی تحصیلش خرج شده است و شامل خدمات رفاهی نمیشود و این هزینه صرفا 40 درصد از کل هزینهای است که کشور برای دانشجو می دهد نه همه آن.
: سازمان امور دانشجویان سال گذشته با چند درصد از درخواست های لغو تعهد خدمت رایگان موافقت کرده است؟
داداش پور: الان درصدش در ذهنم نیست اما برای هر دانشجویی که این درخواست را بدهد در یک روند مشخصی آن را مورد بررسی قرار میدهیم. سه جنبه دارد یک: کسانی که خدمتشان را ارائه کردهاند لغو تعهد می کنند. دو: کسانی که بخشی از خدمت رایگانشان را ارائه کردهاند و بخشی از آن مانده اما خدمتشان را لغو می کنند. سه: کسانی که اصلا خدمتی ارائه نکردهاند و میخواهند درخواست لغو دهند.
: پس آن آمار 350 هزار نفری از فارغ التحصیلان که پرسیدم درخواست لغو خدمت رایگان ارائه کرده اند صحت دارد یا خیر؟
داداش پور: خیر صحت ندارد. ممکن است این 350 هزار نفر شامل افرادی هم باشد که درخواست تقاضا میکنند اما آن را پیگیری نمی کنند. و در حد درخواست باقی بماند.
: نکته دیگری که خیلی سال است که با آن درگیر هستیم بحث فعالیت غیرمجاز موسسات اعزام دانشجوست که به صورت غیرقانونی فعالیت می کنند وسالانه باعث مال باختگی تعدادی از دانشجویان کشور میشوند. حتی شاهد هستیم سازمان امور دانشجویان سالانه لیستهایی را تحت عنوان اسامی موسسات غیرمجاز اعزام دانشجو منتشر می کند و در رسانههای مختلف نیز بازتاب داده میشود اما باز ما شاهد مالباختگی دانشجویان هستیم. این موسسات درحال حاضر به راحتی درسطح شهر تبلیغات خود را پخش میکنند. آیا راه حلی برای بسته شدن این موسسات وجود دارد؟
داداش پور: این کار بسیار سختی است و سخت از این جهت که متاسفانه تعدادی از دانشجویان همچنان علاقه مند به اعزام خود توسط موسسات غیرمجاز هستند. ما درحال رصد تحولات همه موسسات اعزام دانشجو هستیم و آنها موظف هستند تمام اطلاعاتی که دارند را برای ما ارسال کنند و ما کاملا بر روند اعزام دانشجویان آنها نظارت مستقیم داریم.
* به قوه قضائیه و شورای عالی امنیت ملی نامه زدهایم
اما بخشی از آنها از نظر ما موسسات غیرقانونی هستند بنابراین آنها مشکلات اصلی کشور ما هستند. من چند ماه پیش نامهای را به قوه قضاییه و دبیرشورای عالی امنیت ملی نوشتم و درآنجا تقاضا کردم که به موضوع فعالیت غیرمجاز این موسسات ورود و رسیدگی کنند. به این دلیل که ما در حال حاضر با چالشهای زیادی در این زمینه مواجه هستیم. دانشجویانی هستند که متاسفانه گول این موسسات را می خورند و درفرایند کاری شان مالباخته می شوند و بعد به ما مراجعه می کنند.
تقاضای همیشگی ما از مردم این بوده که اگر قصد دارند بچههایشان را به خارج از کشور بفرستند حتما از موسسات مجاز اعزام دانشجو که ذیل سازمان امور دانشجویان فعالیت قانونی دارند استفاده کنند. اما قوه قضاییه، وزارت کشور و نیروی انتظامی و همچنین نهاد متولی سازمان امور دانشجویان باید یک سری هماهنگیها با هم داشته باشند تا بتوانیم این ماجرا را جمع کنیم وگرنه سازمان امور دانشجویان به تنهایی توانایی جمع کردن این کار را ندارد.
: آمار جدیدی هم از موسسات غیرمجاز اعزام دانشجو در کشور دارید؟
داداش پور: تعداد این موسسات انقدر زیاد است که گاهی از دست ما هم خارج میشود اما تا این لحظه طبق آمار ما بیش از 300 موسسه غیرمجاز اعزام دانشجو در کشور فعالیت میکنند. حتی به طور غیررسمی گفته میشود که این تعداد به دو هزار موسسه هم میرسد. آمار هم براساس شکایتهایی است که به ما می شود و متوجه میشویم که فلان موسسه فعالیتش غیرمجاز است و در چه شرایط وخیمی در این حوزه مواجه هستیم. به همین خاطر است که میگویم داده متقنی از فعالیت دو هزار موسسه نداریم.
: به جز پلمپ کردن موسسه غیرمجاز اعزام دانشجو آیا برخورد دیگری با شخص تاسیس کننده موسسه میشود یا خیر؟
داداش پور: من فکر می کنم یکی از دلایلی که این اتفاق میافتد این است که تناسبی که بین میزان جرم و قانونی که بتواند این جرم را کنترل کند وجود ندارد. وقتی هم نباشد طبیعتا فرد جرم و کار خلافش را انجا میدهد، اما انتظار برخورد سخت از سوی نهادهای موثر ندارد.
: یکم از این فضا فاصله بگیریم و به بحث خوابگاههای دانشجویی بپدازیم. با توجه به اینکه مدام در حال تبلیغ افزایش جمعیت کشور و ازدواج جوانان هستیم اما مثلا ً یکسری مشکلات در خصوص ارائه خوابگاه متاهلی وجود دارد. بعضی دانشگاهها می گویند بودجه کافی برای خوابگاه دانشجویی، خودگردان و متاهلی ندارند.
داداش پور: متاسفانه در خصوص ساخت خوابگاههای متاهلی اقدام موثری وجود نداشت و به همین خاطر تا یک سال پیش حدود هزار و دویست و شصت و پنج خوابگاه متاهلی و فقط در 17 دانشگاه کشور داشتیم که واقعا در مقابل میزان تقاضا عددی کمی است.
*4000 هزار واحد مسکونی برای خوابگاه متاهلی در دانشگاههای کشور حال ساخت است
از سال گذشته دو اتفاق مبارک افتاد یکی از آنها قانون جوانی جمعیت بود که زیرساختهای قانونی را برای این کار تامین کرد؛ همچنین تاکید رئیس جمهور بر حمایت این قانون. این اتفاق به ما کمک کرد تا ساخت خوابگاههای متاهلی را گسترش دهیم از سال گذشته 300، 400 واحد به واحدهای متاهلی اضافه کردیم و حدود 4000 واحد مسکونی هم در حال ساخت در داخل دانشگاهها هستند. اما اگر بخواهیم به همه درخواستهای موجود در کشور در این خصوص پاسخ دهیم بایستی منابع اعتبار قابل توجهی تخصیص داده شود. همین الان که با شما صحبت میکنم حدود87 هزار نفر تقاضای موثر برای خوابگاههای متاهلی وجود دارد؛ یعنی حدود 11 درصد جمعیت کل دانشجویی کشور و رقم بالایی است.
یکی از اقدامات موثر ورود خیرین برای ساخت خوابگاههای متاهلی است و دوم تامین منابع اعتباری توسط بانکها برای دانشگاهها است. همچنین منابع لازم نیز باید در بودجه کشور لحاظ شود. عدد 87 هزار نفر مبلغی حدود 69 هزار میلیارد تومان را طلب می کند و قاعدتا در بودجه کشور چنین منابعی را نداریم. ولی اتفاقات خوبی مثل حضور خیرین در دانشگاهها وجود دارد که اگر در ساخت خوابگاهها حضور یابند اثرش فزاینده خواهد بود.
در بخش خوابگاههای مجردی نیز حدود 270 هزار خوابگاه نیاز داریم. این عدد تا سه سال پیش قابل تامین بود حدود 201 واحدش تحت مالکیت دانشگاههای کشور بود و بخش دیگر توسط خوابگاههای استیجاری و خودگردان اداره میشد؛ اما بعد از کرونا عدهای از این خوابگاه داران عملا از حوزه خوابگاه داری خودشان را جدا کردند، تغییر کاربری دادند و در حوزههای دیگر وارد شدند.
*تخصیص ودیعه مسکن گروهی برای اجاره خوابگاه به دانشگاهها
امسال ما با یک عدد قابل اعتنایی از مالکینی که این کار را کردند مواجه شدیم. به همین خاطر ما یک ودیعه مسکن گروهی را تعریف کردیم تا دانشگاهها از طریق دریافت آن بتوانند خوابگاه اجاره و همه دانشجویان را تحت پوشش دهند. البته ما همچنان مشکل خوابگاه مجردی داریم؛ مثلا در شهرهای کوچک ساختمانهایی که قابلیت تبدیل شدن به خوابگاه را داشته باشند نداریم و چون دانشگاههای جوانی هستند هنوز ساخت خوابگاه در آنجا رخ نداده.
*ازبودجه سازمان امور دانشجویان راضی نیستم
: به عنوان سوال آخر بپردازیم به بحث بودجه سال آینده سازمان امور دانشجویان. نظر شما در مورد بودجه تخصیص داده شده چیست؟
داداش پور: سازمان امور دانشجویان بخشی از وزارت علوم است اما عددی که به طور کلی به وزات علوم تخصیص داده میشود عدد قابل توجهی نیست و اثر خودش را داخل دانشگاه می گذارد. ما با آن می توانیم فقط شرایط موجود دانشگاههای کشور را تا حدی نگه داریم ولی اینکه انتظار جهش علمی داشته باشیم و بتوانیم آزماشگاههایمان را مجهز و بروز کنیم و روند افزایندهای را شاهد باشیم با این بودجه امکان پذیر نیست. سازمان امور دانشجویان هم جز همین قضیه است و من از بودجه سازمان راضی نیستم. معتقدم سازمان امور دانشجویان با ظرفیتهایی که دارد بایستی منابعی بیشتری را در اختیار داشته باشد تا تاثیرگذاری خودش را در داخل دانشگاههای کشور بیشتر کند.