محوطه تاریخی حوضدار، تپه دمبیگان قصرقند، آتشکده کرکویه و گورستان گُشت سراوان، از جمله محوطه‌های تاریخی سیستان و بلوجستان هستند که سال‌هاست در انتظار تعیین و تصویب حریم و عرصه به سر می‌برند، درحالی‌که بارها مورد تعرض و ساخت‌وسازهای غیرمجاز قرار گرفته‌اند. مجتبی سعادتیان ـ معاون میراث‌فرهنگی سیستان و بلوچستان ـ درباره وضعیت حریم و عرصه این آثار به ایران اکونومیست، گفت: بخش بزرگی از حریم‌های تعیین شده در سیستان و بلوچستان به بناهای تاریخی این استان مربوط می‌شود. تعدادی هم محوط و تپه تاریخی در استان وجود دارد، از جمله حوضدار، تپه دمبیگان قصرقند، آتشکده کرکویه و گورستان گُشت سراوان، که باید حریم و عرصه آن‌ها مصوب شوند. نقشه‌های این محوطه‌ها بنا بر استانداردهایی که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تعیین کرده است، باید آماده شود. قصد داریم در بهمن ماه امسال این نقشه‌ها را آماده کنیم و در سال جدید برای تصویب، آن‌ها ارسال کنیم. کارشناسی هم برای این کار استخدام کرده‌ایم که با نظارت، بررسی و نظرخواهی از پژوهشگرانی که روی این محوطه‌ها کار کردند، نقشه مورد نظر را آماده کند.
او اضافه کرد: طرح اولیه حریم و عرصه آن محوطه‌ها در گذشته تهیه شده است، اما مورد تصویب وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نبوده‌اند. با این وجود، اقدامات حفاظتی این محوطه‌های تاریخی را بر اساس همان طرح انجام می‌دهیم. اولویت ما تصویب حریم و عرصه این آثارتاریخی است، اما عملیات پژوهشی، گمانه‌زنی و حفاری در این محوطه‌های تاریخی فعلا جزو برنامه‌های ما نیست و نیازمند اعتباراتی است که باید تامین شود.
سعادتیان درباره تهدیدهایی که متوجه محوطه بدون حریم و عرصه «حوضدار» است، اظهار کرد: در این محوطه هیچگونه معارض و عوامل آسیب‌زننده‌ای وجود ندارد. اگر اتفاقی در این محوطه رخ دهد، به طرح‌های توسعه‌ای مربوط می‌شود که سعی کردیم آن‌ها را مدیریت کنیم. با این حال، تصویب حریم و عرصه آن در اولویت ما قرار دارد.
معاون میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان درباره آسبادهای محوط تاریخی حوضدار گفت: نکته مهم در این محوطه تاریخی وجود پنج آسباد شاخص است. استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی پرونده مشترک آسبادهای ایران را برای ثبت جهانی آماده کرده‌اند که آسبادهای حوضدار را نیز شامل می‌شود. این پرونده تکمیل شده است و آن را به وزارتخانه فرستاده‌ایم و ادامه مراحل را باید در وزارتخانه طی کند تا آماده ارسال به یونسکو شود.
سعادتیان درباره وضعیت «تپه دمبیگان قصر قند» که یکی دیگر از محوطه‌های تاریخی سیستان و بلوچستان است که حریم و عرصه مصوب ندارد، بیان کرد: سال ۱۳۹۷ گمانه‌زنی‌هایی برای تعیین عرصه و حریم این محوطه تاریخی انجام شده و طرح اولیۀ عرصه آن نیز تهیه شده بود، اما این طرح هم مورد تصویب وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قرار نگرفت. علت هم این بود که عرصه آن را بزرگ گرفته بودند و محدوده‌های مشخص شده با محدوده‌های ثبتی همخوانی نداشتند و قرار بر این بود که این طرح اصلاح شود.
معاون میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان تاکید کرد: «دمبیگان» از جمله محوطه‌هایی است که به تصویب حریم و عرصه نیاز فوری دارد؛ چراکه مرتب در این محوطه شاهد تعرض و ساخت‌وساز هستیم. در حال حاضر یگان حفاظت بر اساس قانونی که برای تعرض‌ها در نظر گرفته است، جلوی تخریب آثار را می‌گیرد، اما اگر این حریم و عرصه مصوب شود دست ما هم برای دفاع و حفاظت از این محوطه بازتر خواهد بود.
او همچنین درباره وضعیت «آتشکده کرکویه»، گفت: کرکویه از آتشکده‌های معروف دوران ساسانی در منطقه هیرمند است، پس از آتشکده‌های آذر فرنبغ، آذرگشنسب و آذربرزین مهر، چهارمین آتشکده معروف ایران است. در چند دهه گذشته بومیان و اقوامی در محوطه این آتشکده سکونت داشتند، بر اساس اسناد و اطلاعات ساکنان، این محوطه انجمن آثار تاریخی کرکو داشته است. میراث فرهنگی نیز یک سری گمانه‌زنی‌ها روی این محوطه انجام داد و محدوده عرصه و حریم آن مشخص شد، طبق آن طرح از محوطه حفاظت می‌شود.
سعادتیان با اشاره به وضعیت ساکنانِ پیرامون این محوطه تاریخی، بیان کرد: بر اساس این ضوابط نمی‌توانیم ساکنانی که در حریم و عرصه آتشکده کرکویه حضور دارند، مجبور به ترک محوطه کنیم. باید عمر مفید خانه‌های این ساکنان تمام شود و برای ساخت‌وساز جدید مجوزی به آن‌ها داده نمی‌شود.
او ادامه داد: این محوطه نیازمند انجام مطالعات تکمیلی است. تعیین عرصه و حریم یک فعالیت پژوهشی نیست و بیشتر جنبه حفاظتی دارد. لازم است که باستان‌شناسانی در این محوطه کاوش و مطالعاتی داشته باشند، اما رویکرد فعلی ما حفاظت از آثار تاریخی است تا بنیادشان متزلزل نشود و در گام بعدی انجام عملیات پژوهشی است که باید اعتباراتی هم برای آن تامین شود که محدودیت‌هایی هم در تامین اعتبارات پژوهشی داریم. خوشبختانه محوطه آتشکده کرکویه از حفاری‌های غیرمجاز و ساخت‌وساز در امان مانده است و شرایط خوبی دارد. قسمت‌هایی از آتشکده کرکویه بیرون از خاک قرار گرفته و ترجیح ما این است از این قسمت‌ها در برابر عوامل فرسایشی، مانند باد و باران محافظت کنیم و محوطه‌های، دیگری مثلا در بمپور برای کاوش و پژوهش برای ما در اولویت هستند.
سعادتیان در ادامه درباره معطلی تصویب حریم و عرصه «گورستان گُشت» نیز گفت: در دوره‌ای محوطه این گورستان گمانه‌زنی شده است، اما حریم و عرصه تعیین شده آن هم به تصویب و ابلاغ نرسیده است. در چند سال گذشته ضوابط و استانداردهای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی متغیر بوده است و باید امروز بر اساس پارامترهای جدید، حریم و عرصه آن را به تصویب برسانیم؛ چرا که طرح‌هایی که در سال‌های گذشته تهیه شده‌اند، با استاندارهای وزارتخانه منطبق نیستند.
معاون میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان با بیان این‌که گورستان گُشت در منطقه سراوان از تعرض و ساخت‌وساز در امان مانده است، اظهار کرد: حفاری و ساخت‌وساز غیرمجاز در محوطه‌هایی که ثبت ملی شده‌اند، مانند گورستان گُشت غیرقانونی است و مجازات دارد. شاید در گذشته تعرض‌هایی به این گورستان و محوطه شده باشد، اما در حال حاضر شرایط این محوطه از این لحاظ خوب است و هرگونه تعرض به این گورستان تاریخی، عملی غیرقانونی به شمار می‌آید. ساخت‌وسازهایی هم که در این گورستان برای ما دردسر ایجاد کرده بود، با همکاری و هماهنگی اداره میراث فرهنگی در شهرستان سراوان کنترل شده است و به افراد محلی، عرصه و حریم این گورستان یادآوری شده است تا بتوان از این محدوده، حفاظت و حراست کرد.
