فریدون برکشلی در ارزیابی تامین انرژی در اروپا در شرایط چالش صادرات از سوی روسیه اظهار داشت: اروپا بزرگ‌ترین وارد کننده نفت، فراورده‌های نفتی و گاز در دنیاست. در سال ۲۰۲۱ اروپایی‌ها ۸۴.۵ درصد از گاز و ۹۷ درصد از نفت مصرفی خود را وارد کردند. نزدیک ۴۳ درصد از گاز مصرفی از مبدا روسیه و ۳۵ درصد نفت و فراورده‌های نفتی هم از روسیه خریداری می‌شد. بنابراین جنگ اوکراین و متعاقبا تحریم نفت و گاز روسیه ضربه مهلکی بود.
اروپا با زمستان سخت چه کرد؟
وی افزود: در ابتدای جنگ و تحریم، اتحادیه اروپا با شوک بزرگی مواجه شد. شرایط در حدی بحرانی شد که تعدادی از کارخانجات بزرگ آلمان، سریعا بخش‌هایی از فعالیت‌های تولیدی خود را به امریکا انتقال دادند. البته در مقطع حمله روسیه به اوکراین، تقریبا ۳۵ درصد از مخازن گاز اروپا، پر بود و چون هنوز تحریم‌ها عملیاتی نشده بودند و خط لوله نورد استریم-۱ هم منفجر نشده بود، اروپا با تمام توان حجم زیادی از ذخیره‌سازی انجام داد. به طوری که در دسامبر ۲۰۲۲، تقریبا ۸۶ درصد از ظرفیت مخازن گازی که برای مصرف ۹ ماه از سال با احتساب متوسط برودت هوای ژانویه تا فوریه منفی ۵ کفایت می‌کند؛ پر بود البته در این شرایط دشوار، زمستان نسبتا ملایم هم به کمک اروپا آمد. در نتیجه قیمت گاز که در نیمه دوم ۲۰۲۲ تا بیش از دوبرابر نسبت به دوره مشابه ۲۰۲۱ افزایش پیدا کرده بود، کاهش نسبتا چشمگیری پیدا کرد. این نکته را هم عرض کنم که قیمت گاز از سال ۲۰۱۹ رو به افزایش گذارده بود. بنابراین در هرصورت حتی فارغ از بحران کنونی، اتحادیه اروپا شاید برای همیشه باید با قیمت‌های پایین گاز در دو دهه اول قرن ۲۱ خداحافظی کند.
صنایع فرسوده ایران به یمن تزریق بالای انرژی زنده‌اند
مدیر گروه مرکز مطالعات بین‌المللی انرژی وین در ادامه در مقایسه اقتصاد گاز در اروپا با ایران گفت: ابتدا اینکه شرایط و ساختارهای اقتصادی آنها با یکدیگر قابل قیاس نیست. ما چندین دهه است که سرمایه‌گذاری و انتقال تکنولوژی معناداری در صنایع کشور، شامل نفت و گاز نداشته‌ایم. بیشتر صنایع سنگین ما در استانداردهای روز بین‌المللی فرسوده محسوب می‌شوند. ساختار صنایع ما انرژی‌طلب هستند. فولاد سیمان، پتروشیمی، صنایع ساختمانی، جملگی انرژی‌بری نسبی بالایی دارند و منطبق با استانداردهای امروز دنیا نیستند. زمانی که دیوار برلین فروریخت و آلمان شرقی و غربی، یکپارچه شدند، دولت آلمان تقریبا ۸۰ درصد صنایع موجود در آلمان شرقی را حراج کرد. بدین معنا که هر کس که هزینه بسته‌بندی و حمل و نقل آن به هر مقصدی را تقبل می‌کرد؛ می‌توانست با خود ببرد. در استانداردهای آلمان غربی، صنایع آن طرف اسقاطی و غیرقابل استفاده محسوب می‌شدند. متاسفانه بخش مهمی از صنایع ما در ایران با چنین شرایطی مواجه‌اند. در نتیجه شدت انرژی نسبت به صنایع مدرن بالاست. به عبارت دیگر ما به یمن تزریق انرژی این صنایع را اداره می‌کنیم و البته بهای آن سنگین است. نفت و گاز هزینه نگهداری و ادامه حیات این صنایع را ممکن و میسر ساخته‌اند، از همین روی مقایسه مدیریت بحران انرژی بین ایران و اروپا، میسر نیست.
تدبیر اروپا چه بود؟
وی در پاسخ به اینکه چرا علیرغم پیش‌بینی شرایط سخت تامین انرژی در اروپا اوضاع چندان هم بحرانی نشد، توضیح داد: پیش‌بینی‌های اولیه به شدت نگران‌کننده بود. در واقع اتحادیه اروپا از فوریه ۲۰۲۲ که جنگ اوکراین شروع شد تا همین ژانویه هنوز با کمبود جدی نفت و گاز روسیه، مواجه نشده است. تحریم‌ها از اول ژانویه شروع شد و ابعاد عملیاتی به خود گرفت. در هنگامه جنگ اوکراین، مخازن گاز اروپا تقریبا ۳۴ درصد پر بودند که معادل متوسط سالانه است. البته پس از جنگ اوکراین، اروپایی‌ها با سرعت واردات خود را از سراسر دنیا و به خصوص ال.ان.جی را از امریکا افزایش دادند. سیاست صفر-کرونای چین هم به مدد آمد. یعنی با توجه به شرایط قرنطینه سراسری، رشد تولید ناخالص داخلی و رشد تقاضای چین کاهش چشمگیری پیدا کرد. خیلی از خریداران چینی، نفت و گازی را که از روسیه وارد می‌کردند، در ادامه عملیات راهی بنادر اروپا می‌کردند، به علاوه اروپایی‌ها با تقسیم کار بین خود، تعدادی از کشورها را از شمول ضرورت اعمال تحریم انرژی روسیه، معاف کردند.
۲۰۲۴ سال سخت اروپا
برکشلی تاکید کرد: اکنون کشورهای اروپای شرقی سابق کماکان از روسیه گاز وارد می‌کنند و در ادامه به اروپای مرکزی می‌فرستند. برخی کشورهای اروپایی مثل هلند و اسپانیا هم از ابتدا خود را از صحنه منازعات جدی کنار کشیدند و کماکان از روسیه واردات انرژی دارند. البته در طرف عرضه هم روسیه از دهه‌های قبل شبکه پیچیده‌ای از شرکت‌های مختلف را در اروپا ایجاد کرده است که کم و بیش به فعالیت مشغولند. حالا با توجه به آنچه بیان شد، احتمالا ۲۰۲۳، برای اقتصاد انرژی اروپا، سال خوبی به حساب آید. چنانچه تحریم‌ها تشدید شوند و روسیه بخواهد در تقابل؛ عرضه خود به اروپا را مسدود کند، به احتمال زیاد سال سخت اروپا برای ۲۰۲۴ خواهد بود. البته همانطور که بیان شد با تدبیر می‌توان شرایط را مدیریت کرد.
مهر و موم نیروگاه‌های هسته‌ای باز شد
وی درباره رفتار روسیه و اروپا با موضوع تامین انرژی با توجه به اتفافات مربوط به جنگ روسیه و اوکراین و مباحث تحریمی گفت: جنگ اوکراین و تحریم روسیه، ژئوپلیتیک انرژی جهان را برای همیشه تغییر داده است. حالا نه تنها اروپا بلکه بقیه کشورهای جهان هم ریسک وابستگی به یک تامین‌کننده و یا یک منبع انرژی را درک کرده‌اند. همچنین توهم سیاست‌های اقلیمی و تغییرات آب و هوایی پاریس و گلاسکو را دریافته‌اند. نیروگاه‌های ذغالسنگی وارد مدار شده‌اند و تا مدت‌ها در مدار باقی خواهند ماند. نیروگاه‌های هسته‌ای مهر و موم شده، باز شده‌اند و اروپا تمام مسیرها را برای مدیریت اقتصاد انرژی خود در نظر خواهد گرفت. بنابراین حذف روسیه به عنوان یک تامین‌کننده ممتاز انرژی دائمی است. چنانچه جنگ اوکراین همین امروز هم خاتمه پیداکند، هیچ کشوری به روسیه برای تامین انرژی اتکا نخواهد کرد.
نگرانی چین و هند از عملکرد تجهیزات نظامی روسیه
مدیر گروه مرکز مطالعات بین‌المللی انرژی وین ادامه داد: به علاوه صنایع نفت و گاز روسیه عظیم است، اما از محدودیت‌های فنی زیادی رنج می‌برد. بدین معنا که حتی در صورت عادی شدن شرایط، روسیه برای بازسازی صنعت گاز خود، نیازمند سرمایه‌گذاری و انتقال تکنولوژی است. شرکت‌های بین‌المللی که در روسیه فعال بوده‌اند و پس از جنگ اوکراین، این کشور را ترک کردند، دیگر بر نمی‌گردند. روسیه از دو مزیت نسبی عمده برخوردار است؛ نفت و گاز و تسلیحات. با جنگ اوکراین، هر دو مزیت زیر سوال رفتند. چین، هند و خریداران تجهیزات نظامی از روسیه جملگی نگران عملکرد تجهیزات نظامی روسی شده‌اند.
چشم‌انداز ورود ایران به بازار انرژی اروپا
وی درباره چشم‌انداز ورود ایران به بازار انرژی اروپا تصریح کرد: در این شرایطی که با کمبود گاز مواجهیم. جرات و قدرت استدلال زیادی لازم است تا به این پرسش پاسخ داد، فکر می‌کنم قدری تعجب کنید اگر بگویم که آن قدری که در بخش گاز ایران مطالعه و بررسی شده است، در مورد نفت نشده است. تعداد زیادی طرح جامع گاز و استراتژی گازی جمهوری اسلامی ایران در افق‌های مختلف و سناریوهای مختلف تدوین شد. در طرح جامع انرژی در دهه ۱۳۹۰ تهیه شد، مقرر شده بود که در افق ۱۴۰۰، هرگز میزان صادرات گاز ایران کمتر از ۳۰ درصد تولید کشور نباشد. یک‌سوم برای تزریق به میادین نفتی سالخورده و یک‌سوم برای مصرف داخلی.
فاجعه گاز زمانی شروع شد که مبحث گاز از اتاق‌های فکر به کف خیابان‌ها کشیده شد
برکشلی اضافه کرد: فاجعه گاز زمانی شروع شد که مبحث گاز از اتاق‌های فکر به کف خیابان‌ها کشیده شد و ابزاری برای جمع کردن آرای حوزه‌های انتخاباتی شد. کاندیداهای نمایندگی مجلس وزارت نفت را تحت فشار قرار می‌دادند که به حوزه‌های انتخاباتی ایشان انشعاب گاز داده شود. البته شرکت‌های لوله‌کشی و لوله‌سازی هم برای اعمال فشار بر نفت، سهم خود را داشتند. بنابراین مرتبا به توهم وجود حجم بسیار عظیمی از گاز در پارس جنوبی دامن زده می‌شد. بله، هنوز امکان حضور بین‌المللی داریم، اما بایک عزم میهنی جدی یعنی رهایی از بختک ارتباطات بین‌المللی و جلب اعتماد جهانی به عنوان یک تامین‌کننده قابل اتکا.
ایران یکی از کاندیداهای جایگزینی
وی درباره مسیر ایران برای ورود به بازار انرژی اروپا خاطرنشان کرد: اروپا با تمام قوا به دنبال متنوع ساختن منابع تامین انرژی خود خواهد بود و این مهم را به فاصله چند هفته از شروع جنگ اوکراین آغاز کرد. همین هم یکی از ابعادی است که برای ایران زمینه‌ای برای تبدیل یک تهدید به فرصت، اهمیت پیدا خواهد کرد، همچنین اینکه اروپا متقاعد شود که ایران یکی از کاندیداهای جایگزینی است. زمستان ۲۰۲۳ با تمام دلشوره‌ها، هنوز بخش راحت کار اروپاست. اقتصاد اروپا و به خصوص آلمان سخت نیازمند انرژی است و جایگزینی در قد و قواره روسیه وجود ندارد. بنابراین اروپا باید منابع عرضه را متنوع کند و ایران می‌تواند یکی از کاندیداها باشد. یعنی باید بتوانیم در نقشه انرژی اروپا، خودمان را تعریف کنیم.
در تله لیتیوم و خاک‌های کمیاب خواهیم افتاد؟
مدیر گروه مرکز مطالعات بین‌المللی انرژی وین با اشاره به اجلاس جهانی داووس در سوئیس که اخیرا انجام شد، اظهار داشت: تعداد زیادی از مسوولان، صاحبنظران و تحلیلگران بین‌المللی در این اجلاس زمستانی سالانه حضور داشتند. یکی از مباحثی که در سرفصل‌ها و سوژه‌های اصلی این اجلاس جلب توجه می‌کرد، این بود که فسیل‌زدایی از اقتصاد جهانی خطرناک است. یعنی حذف بی‌محابا و هیجانی سوخت‌های فسیلی به ویژه گاز می‌تواند وابستگی اقتصاد جهانی به منابع زیرزمینی و معدنی را افزایش دهد. در طلب حذف گاز و فراورده‌های نفتی، اقتصاد جهانی در تله لیتیوم و خاک‌های کمیاب خواهیم افتاد که به مراتب آلوده‌کننده‌تر از نفت و گاز هستند. در واقع نوعی بازنگری واقع‌بینانه نسبت به جایگاه نفت و گاز. این مطلب را از این بابت عرض می‌کنم که اقتصاد جهانی هنوز می‌تواند در طرف نفت و گاز قرار داشته باشد.
دالان‌های خزر به مدیترانه؛ پنجره تازه‌ای برای آزادی اروپا
وی در ادامه به نقش ترکیه و کشورهای حاشیه خزر در بازار انرژی اروپا پرداخت و تاکید کرد: اکنون ترکیه و کشورهای واقع در حاشیه دریای خزر خود را در موقعیت ممتازی برای کریدورسازی می‌بینند. نبرد کریدورها وارد مرحله حساس و سختی شده است. چنانچه بخش انرژی روسیه زمین‌گیر شود، دالان‌های دریای خزر به مدیترانه پنجره تازه‌ای برای تنفس و آزادی اروپا در متنوع‌سازی منابع تامین باز می‌کند. در واقع یک ناتوی نفتی-گازی در فرایند شکل‌گیری است.
ایلنا
