به گزارش ایران اکونومیست، اقتصاد مقاومتی یک «الگوی حکمرانی اقتصادی» است، به این معنا که سیاست‌ها، قوانین و اقدامات، طوری طراحی شود که اقتصاد کشور از تکانه‌های داخلی و خارجی، کمترین اثرپذیری را داشته باشد. وظیفه دولت در این الگوی حکمرانی، طراحی و اجرای «اقدامات عملیاتی» است.
اقداماتی که دولت انجام می‌دهد سه نوع دارد: توسعه زیرساخت (پروژه)، قاعده‌گذاری (هدایت) و تسهیل‌گری (حمایت). بنابراین برای تحقق اقتصاد مقاومتی و پیاده سازی این الگوی حکمرانی، ضروری است دولت طرح‌های اولویت‌دار شامل مجموعه‌ای از ۳ گونه اقدام فوق که منجر به تحقق اهداف مشخص در مقاوم سازی اقتصاد می‌شود را اجرا کند.
ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به عنوان نهادی که با فرمان رهبر معظّم انقلاب، بر اساس اصل ۱۳۸ قانون اساسی و به ریاست معاون اول رئیس جمهور شکل گرفت، وظیفه طراحی، تصویب و پیشبرد طرح‌های جهشی و اولویت دار جهت مقاوم سازی اقتصاد و رفع موانع و تسهیل‌گری‌های لازم برای پیگیری قدم به قدم آن‌ها تا حصول نتیجه را بر عهده دارد و می‌تواند در تحقق اقتصاد مقاومتی، نقش آفرینی ویژه و راهبردی داشته باشد.
در دولت قبل، این ستاد عمدتا به امورات جاری اقتصاد و پروژه‌هایی که اولویت بودجه‌ای داشت می‌پرداخت، اما در دولت سیزدهم، رویه ستاد تغییر کرده و منطق بر ماموریت اصلی خود قرار گرفته است. بر این اساس، رویه ستاد در دولت سیزدهم «تصویب طرح‌های منتخب و محدود و تحول آفرین متمرکز بر تحقق اقتصاد مقاومتی» و «پیگیری قدم به قدم و مانع زدایی و تسهیل گری تا حصول نتیجه» است.
تصویب طرح توسعه زنجیره ارزش به عنوان اولویت دولت در ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی
در تاریخ ۱۴ دی ماه ۱۴۰۱ و پس از جلسات متعدد کارشناسی دبیرخانه ستاد که از ابتدای سال با خبرگان، مسئولین و دستگاه‌های متولی برگزار شد که ۲ طرح اولویت دار به تصویب رسید. یکی از این طرح‌ها، طرح «توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز» شامل ۱۶ اقدام و پروژه زیرساختی بود که وزارت نفت متولی آن است.
اجرای این طرح، زمینه را برای توسعه زنجیره ارزش و عبور از خام فروشی که از محورهای اصلی اقتصاد مقاومتی است، فراهم خواهد کرد و به همین دلیل، به اولویت دولت تبدیل شده است. این طرح می تواند محور همکاری های دو و چندجانبه با چین و روسیه نیز قرار گیرد و از این جهت هم حائز اهمیت است.
۱۶ اقدام و پروژه مصوب ذیل طرح توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز
طرح «توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز» با توجه به اهمیت توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز به عنوان یکی از محورهای راهبردی در ایجاد امنیت انرژی و مقاوم سازی اقتصاد تصویب شد و ذیل مواد ۱۳ و ۱۵ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی به مفهوم «کاهش خام فروشی و افزایش و پایدارسازی درآمدهای زنجیره نفت و گاز» قرار می‌گیرد.
ارتقاء و بهینه سازی ۷ پالایشگاه، احداث ۳ پتروپالایشگاه، اجرای ۲ طرح تامین خوراک پتروشیمی و احداث ۴ واحد بزرگ پتروشیمی در تکمیل زنجیره ارزش بالادستی، ۴ محور اصلی این طرح است. ۱۶ اقدام و پروژه مصوب ذیل طرح توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز که بر اساس شاخص‌های متعدد در یک فرآیند کارشناسی و خبرگانی، از میان دهها و صدها اقدام و پروژه در دسترس انتخاب شده، به قرار زیر است:
۱- ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه نفت تبریز
۲- ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه نفت شیراز
۳- ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه نفت تهران
۴- ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه نفت اصفهان
۵- ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه نفت بندرعباس
۶- ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه نفت شازند اراک
۷- ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه نفت آبادان
۸- احداث پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه نفت شهید سلیمانی
۹- احداث پتروپالایشگاه ۳۰۰ هزار بشکه نفت مروارید مکران
۱۰- احداث پتروپالایشگاه ۱۲۰ هزار بشکه میعانات گاز مهر خلیج‌فارس
۱۱- اجرای طرح جمع‌آوری روزانه ۵۰۰ میلیون فوت مکعب گازهای فلر بیدبلند خلیج فارس
۱۲- اجرای طرح افزایش استحصال اتان در ۱۸ فاز پارس جنوبی
۱۳- احداث پتروشیمی پی دی اچ ۵۵۰ هزار تنی آلای مهستان
۱۴- احداث پتروشیمی پی دی اچ ۵۵۰ هزار تنی تدبیر
۱۵- احداث پتروشیمی پی دی اچ ۷۰۰ هزار تنی پارس
۱۶ احداث پتروشیمی ۲.۲ میلیون تنی کیان
در این طرح دولت از میان ۳ وظیفه خود یعنی توسعه زیرساخت (پروژه)، قاعده‌گذاری (هدایت) و تسهیل‌گری (حمایت)، عمدتا بر تسهیل‌گری تمرکز دارد و باید با رفع موانع و مسائل پیش روی پروژه‌ها و اقدامات ذیل این طرح، که هر کدام سهامدار و متولی خاص خود را دارد، زمینه را برای اجرای آن فراهم آورد. از جمله موانع و مسائل این اقدامات و پروژه‌ها می‌توان به تامین منابع مالی، تامین لایسنس، ارائه مجوزهای لازم و ... اشاره کرد که ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی، ظرفیت و دسترسی لازم برای فراهم سازی آن را دارد.
البته ذکر این نکته ضروریست که در بحث تامین مالی که به عنوان مسئله اصلی بعضی از این پروژه‌ها مطرح است، قرار نیست از منابع بودجه‌ای استفاده شود و دولت بنا دارد با منابع غیر بودجه اعم از سرمایه‌گذاری بانک‌ها، منابع مردمی و عمومی یا سرمایه‌گذاری و منابع خارجی، این اقدامات را به نتیجه برساند و در این زمینه در حال نهایی سازی الگوی تامین مالی با راهبری وزارت اقتصاد و همکاری نهادهای متولی است.
چرا توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز اهمیت دارد؟
جهان روز به روز در حال تغییر است و جمهوری اسلامی ایران به ویژه بعد از تحریم، باید جایگاه خود را در این جهان مستحکم نماید. برای تقویت این جایگاه، ساخت درونی قدرت (درونزایی) و ایجاد مزیت‌های قابل معامله با کشورها و طرف‌های تجاری (برونگرایی) لازم است بر بعضی بخش‌ها تمرکز و با تدابیری، به روزرسانی انجام شود. به بیان دیگر، ساخت درونی قدرت یعنی قدرت بر اساس یک مولفه واقعی داخل اقتصاد ایران تعریف شود، طوری که قابل معامله با هر کشوری باشد و تغییرات بین‌المللی به راحتی آن را از مزیت خارج نکند و البته با تحولات بین الملل به روز شود. در این زمینه، صنعت نفت و گاز ایران، یک مزیت مهم است که باید بروزرسانی و تقویت و بازآفرینی شود، چرا که دیگر مثل گذشته خام فروشی و استفاده از روش‌های متداول نمی‌تواند ایران را در جایگاه قدرتمندی نگه دارد.
صنعت نفت و گاز نقش برجسته‌ای در اقتصاد ایران و به ویژه تحقق اقتصاد مقاومتی دارد، به گونه‌ای که بندهای ۱۳، ۱۴، ۱۵و ۱۸ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به این حوزه اختصاص یافته است. خام فروشی نفت در عین سادگی و سهل الوصول بودن، مضراتی را برای کشور به همراه دارد. بودجه جاری کشور را وابسته می‌کند، به راحتی تحریم‌پذیر است و از همه مهم‌تر کشور را از عواید تولید فرآورده‌های با ارزش نفتی محروم می‌نماید.
در مقابل رویکرد توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز بجای خام‌فروشی، موجب ایجاد ارزش افزوده و رونق صنایع مرتبط با آن، اشتغالزایی مستقیم و غیرمستقیم می‌شود و به علت معاملات خرد و متنوع و غیر قابل رصد از منظر فنی، امکان فروش و بازاریابی آن در شرایط تحریم و غیرتحریم راحت‌تر از نفت خام است و عملا قابل تحریم نیست. همچنین با توجه به تغییر سبک زندگی در کشورهای توسعه‌یافته، مصرف مواد پتروشیمیایی برخلاف فرآورده‌های سوختی روند رو به رشدی دارد و لذا تغییر رویکرد از خام فروشی به توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز، کاملاً ضروری، راهبردی و آینده نگرانه است. در ادامه ضرورت‌ها و آثار مهم توسعه زنجیره ارزش برای اقتصاد ایران تشریح می‌شود.
۱) تحریم پذیری صادرات نفت خام و لزوم حرکت به سمت تولید و صادرات فرآورده
تا پیش از تحریم‌های آمریکا، از حدود ۴ میلیون بشکه نفت خام تولید شده در میادین نفت کشور، حدود ۱.۷ میلیون بشکه در داخل به عنوان خوراک واحدهای پالایشگاهی استفاده می‌شد و حدود ۲.۳ میلیون بشکه باقیمانده به صورت خام، صادر می‌شد. اما پس از اعمال تحریم‌های آمریکا، مطابق نمودار زیر صادرات نفت خام ایران به شدت کاهش یافت و در مقاطعی به زیر ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسید که این امر تولید نفت خام ایران را هم کاهش داده است.
در حقیقت صادرات نفت خام ایران در محموله‌های بسیار بزرگ (بعضا تا بیش از ۲ میلیون بشکه)، به کشورهایی محدود و معمولا با مسافت زیاد از ایران انجام می‌شود. این حجم از صادرات و انگشت شمار بودن مقاصد محموله‌های نفتی کشور، به راحتی توسط آمریکا قابل رصد بوده و امکان تحریم مالی، تحریم بیمه و تحریم کشتی‌ها نظیر تحریم بانکرینگ آن‌ها را بیش از پیش افزایش می‌دهد. علاوه بر این موارد، کیفیت و خواص شیمیایی و فیزیکی نفت خام ایران در تمام دنیا شناخته شده و با انجام آزمایش‌هایی، قابل شناسایی است؛ به همین دلیل امکان دور زدن تحریم‌ها و رساندن نفت به متقاضیان از مسیرهای غیرمرسوم کار مشکل و پرخطری است.
در مقابل، تنوع محصولات پتروپالایشی، گستره وسیع بازار هدف فرآورده‌های نفتی، سهولت صادرات و تحریم ناپذیری آن، از مزیت‌های توسعه ظرفیت پتروپالایشی و توسعه زنجیره ارزش و عبور از خام فروشی است. نیاز کشورهای همسایه به فرآورده‌های نفتی موجب می‌شود که صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها به کشورهای همسایه، از راه‌های زمینی (تانکر یا خط لوله) و در مسافت‌های نزدیک تجارت شود که اعمال تحریم بر روی آن به مراتب سخت‌تر از تحریم نفت خام است. ضمن اینکه توسعه زنجیره ارزش نفت و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی موجب می‌شود که صادرات بخش زیادی از این محصولات از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی به کشورهای همسایه صورت گیرد. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید که اعمال تحریم‌ها بر روی آن دشوار است.
۲) فرصت بزرگ بازارهای رو به گسترش مواد پتروشیمیایی
با افزایش کیفیت سطح زندگی مردم به ویژه در کشورهای در حال توسعه و تغییر رویکرد مصرف فرآورده‌های نفتی از سوخت به مواد پتروشیمیایی، بسیاری از صاحبان صنایع پالایشی دنیا، طرح‌های چندساله اخیر خود را به جای احداث پالایشگاه به صورت پتروپالایشگاه تعریف کرده‌اند تا بدین صورت بخشی از فرآورده‌های پالایشی به مواد پتروشیمیایی تبدیل شود. حاشیه سود یک پالایشگاه در حالت مطلوب حدود ۶ دلار به ازای هر بشکه است؛ درحالی که برای مدل پتروپالایشگاهی این عدد می‌تواند تا حدود ۱۵ دلار رشد داشته باشد. علاوه بر این با احداث پتروپالایشگاه‌ها می‌توان طیف وسیعی از محصولات پالایشی و پتروشیمایی (بیش از ۳۰ نوع فرآورده‌ی مایع و جامد با قابلیت انبارش راحت‌تر نسبت به نفت خام) را تولید نمود.
نمودار زیر روند تقاضای فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی مقایسه و برآورد شده است. همانطور که مشخص است از سال ۲۰۳۰ رشد تقاضای محصولات پالایشی ثابت و از سال ۲۰۴۰ به بعد با روند کاهشی مواجه خواهد شد؛ درحالیکه رشد تقاضای محصولات پتروشیمیایی همواره روندی صعودی دارد.
مزیت نسبی دسترسی به خوراک و البته بازارهای رو به گسترش مواد شیمیایی در آسیا موجب شده است تا اغلب طرح‌های پتروپالایشی در این قاره تعریف شوند. مطابق گزارش مرکز تحقیقاتی وود مکنزی، بیش از نیمی از ظرفیت پتروپالایشی که از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۷ راه اندازی می‌گردد در آسیا احداث می‌شود و ۷۰ تا ۸۰ درصد از آن‌ها روی مواد شیمیایی و پلیمری متمرکز است.
کشورهای اطرف ایران نیز رویکرد احداث پتروپالایشگاه‌ها و تولید مواد شیمیایی ذیل آن‌ها را پیش گرفته‌اند. ترکیه، کویت، عربستان، امارات، عمان و هند همگی کشورهایی هستند که در اطراف ایران با تعریف طرح‌هایی به‌صورت مجتمع‌های پتروپالایشی رویکرد تبدیل نفت خام به فرآورده‌های پتروشیمیایی و تکمیل زنجیره ارزش این مواد را در پیش گرفته‌اند.
۳) امکان صرفه جویی ارزی و فرصت ارز آوری
در سال ۲۰۱۸ مجموع واردات مواد شیمیایی و پتروشیمیایی در کشورهای منطقه بیش از ۳۰ میلیارد دلار بوده که از این مقدار حدود ۳ میلیارد دلار آن مربوط به ایران بوده است. با توجه به توسعه روزافزون صنایع کشور و افزایش سرانه مصرف مواد پتروشیمایی، این میزان واردات روندی کاملاً صعودی خواهد داشت. یعنی تقاضای ایران و سایر کشورهای منطقه به واردات محصولات پتروشیمیایی افزایش چشمگیری پیدا خواهد کرد. ضمن اینکه با توجه به طرح‌های پتروپالایشی تعریف شده در منطقه و عقب‌ماندگی ایران در این حوزه، اگر توسعه مطلوب و متوازن زنجیره ارزش نفت و گاز در ایران به صورت فوری در دستور کار دولت قرار نگیرد، علاوه بر افزایش وابستگی ایران به واردات محصولات پتروشیمیایی از سایر کشورها، ایران بازار صادراتی رو به رشد منطقه را از دست خواهد داد.
در چند سال اخیر تحریم‌های آمریکا واردات بنزین و فروش نفت خام کشور را با چالش‌های جدی مواجه کرده است، در صورت عدم توسعه زنجیره ارزش در کشور و با استمرار روند خام‌فروشی، پیش‌بینی می‌شود تحریم‌های آینده از جنس ممانعت از خرید فرآورده‌های پتروشیمیایی مورد نیاز صنایع خواهد بود و وابستگی و ارزبری در این حوزه افزایش پیدا خواهد کرد. هم‌اکنون نزدیک به ۲۵ میلیون تن فرآورده اغلب سنگین در پالایشگاه‌های ایران تولید می‌شود که به معنی تولید ۲۵ میلیون تن محصولی است که هیچگاه وارد زنجیره ارزش نخواهد شد و ارزش‌افزوده‌ای برای کشور ایجاد نخواهد کرد. بنابراین با توجه به منافع گفته شده برای توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز و همچنین موقعیت کشور ایران از جهت برخورداری از خوراک نفت خام و گاز طبیعی، دسترسی به کریدورهای مهم جهان، بازار داخل و بازار کشورهای منطقه، فرصت بسیار خوبی برای آن است که با احداث واحدهای پتروپالایشی و پتروشیمیایی از عواید آن بهره‌مند شد.
۴) ایجاد ارزش افزوده قابل توجه
کشورهای پیشرو در تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز توانسته‌اند از سویی اشتغال، اقتصاد و درآمدزایی بالایی در این حوزه ایجاد کنند و از سویی دیگر با تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر (بیش از ۶۰۰۰ نوع محصول) نیازهای داخلی خود را تأمین کرده و در حوزه صادرات محصولات پتروشیمیایی نقش بسزایی ایفا کنند. در نمودار زیر، ۱۰ کشور برتر در زمینه توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز نشان داده شده است. با توجه به نمودار، توسعه زنجیره ارزش حتی در دستور کار کشورهایی که از منابع هیدروکربوی بی‌بهره‌اند هم قرار گرفته است.
به عنوان نمونه اگر کره‌جنوبی که واردکننده نفت و گاز و در عین حال پنجمین کشور صادرکننده مواد پتروشیمیایی جهان است با کشور ایران مقایسه شود، مشخص می‌گردد که ارزش صادراتی محصولات پتروشیمیایی ایران تنها ۶.۵ درصد کره‌جنوبی است. سنگاپور فاقد منابع هیدروکربوری، به عنوان سومین مرکز پالایش جهان شناخته می‌شود و با داشتن ۴.۱ میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایشی، به یکی از کشورهای پیشرو در صنایع پتروشیمیایی تبدیل شده و صادرات مواد پتروشیمیایی سنگاپور در سال ۲۰۲۰، حدود ۵۴ میلیارد دلار بوده است. این میزان صادرات، معادل ۱۵ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است.
آلمان دارای ظرفیت پالایشی مشابه ایران و یکی از پیشرفته‌ترین کشورها در تکمیل زنجیره ارزش است که اغلب نفت و گاز مورد نیاز صنایع خود را وارد می‌کند. این کشور در سال ۲۰۱۹، ۱۳۳ میلیارد دلار صادرات مواد پتروشیمیایی داشته است. این ارقام نشان دهنده ظرفیت بالای زنجیره ارزش نفت و گاز برای تولید ثروت بوده که فعلا در کشور مغفول باقی مانده است.
۵) تحقق امنیت انرژی
نحوه توزیع نفت و گاز در تمام نقاط جهان، نشان دهنده پراکندگی نامتوازن این منابع در مناطق مختلف است و به همین دلیل معادلات سیاسی-اقتصادی در مناطق برخوردار از نفت و گاز، اثرات فرا منطقه‌ای داشته و می‌تواند مجموع معادلات اقتصادی و سیاسی بین‌المللی را تحت تأثیر قرار دهد. از سوی دیگر تقاضای مؤثر برای نفت و گاز، پیش شرط رشد مداوم در سرمایه‌گذاری این بخش بوده و بدون تقاضای مؤثر تولید نفت خام و گاز طبیعی، بسیاری از مخازنی که هم اکنون در حال تولید هستند، فاقد توجیه اقتصادی خواهند بود.
با توجه به تحریم‌های اقتصادی و نفتی تحمیل شده برکشور در سال‌های اخیر، موضوع مقاوم‌سازی اقتصادی و بخصوص مقاوم‌سازی سیستم انرژی برای ایران، اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. وضع تحریم‌ها از سوی جامعه بین‌المللی و بخصوص آمریکا، به صورت مستقیم و غیرمستقیم حوزه‌هـای انرژی نظیر نفت و گاز و صنایع بالادستی و پایین‌دستی آن را تحت تأثیر قرار داده است. در حقیقت تحریم صنایع نفت و گاز کشور با توجه به وابستگی اقتصاد ایران به این صنایع و صـادرات محصولات آن، همـواره به عنوان یک ابزار فشار از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا به کار رفته است. ضمن اینکه روند رو به رشد مصرف داخلی در بعضی از فرآورده‌های نفتی همچون بنزین، مسئله امنیت تأمین عرضه پایدار برای این فرآورده‌ها را ایجاد کرده است. کما اینکه تا قبل از بهره‌برداری از پالایشگاه ستاره خلیج فارس، کشور با مشکل تأمین بنزین مواجه بود.
با توجه به موارد مطرح شده، فروش مستقیم نفت و گاز به کشورهای خارجی، ممکن است سودآوری قابل قبولی برای کشور داشته باشد اما عدم اطمینان به عرضه داخلی و تقاضای خارجی، نوسانات جهانی قیمت‌ها و تحریم‌های حوزه فروش، لزوم توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز و در نتیجه ایجاد تنوع در مشتری و روش‌های فروش را گوشزد می‌کند، در غیر این صورت کشور ایران شاید می‌توانست به سراغ صنایع دیگر برود و فقط به فروش نفت خام و گاز طبیعی اکتفا کند. البته در حالت کلی تأمین امنیت عرضه انرژی و فرآورده‌های نفتی باعث می‌شود تا کشورهای دارنده منابع نفت و گاز در هر صورت به سمت پالایش نفت خام بروند و در این زمینه تا حدود زیادی خودکفا باشند.
بررسی دلایل انتخاب ۱۶ اقدام و پروژه در طرح توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز
نظر به اهمیت توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز کشور در «کاهش خام فروشی»، «مقاوم‌سازی اقتصاد» و «بی‌اثرسازی تحریم» که از تاکیدات موکّد و همیشگی رهبر معظّم انقلاب است و با توجه به شرایط و محدودیت‌های کشور، این نیاز وجود داشت که از میان پروژههای متعدد زنجیره ارزش نفت و گاز، تعدادی منتخب و از تمامی ظرفیت‌ها در راستای پیگیری و به ثمر رسیدن آن‌ها استفاده شود. در ادامه به بررسی ۱۶ اقدام و پروژه منتخب در این طرح ذیل ۴ محور آن پرداخته خواهد شد.
محور اول: ۷ پروژه ارتقاء و بهینه سازی پالایشگاه های موجود
در حال حاضر در پالایشگاه‌های کشور سالیانه حدود ۲۲ میلیون تن انواع فرآورده سنگین کم ارزش همچون نفت کوره تولید می‌شود (حدود ۲۵ درصد نفت خام تحویلی به پالایشگاه‌ها) که توجیه اقتصادی ندارد. در راستای کاهش تولید این فرآورده‌های سنگین و در نتیجه افزایش حاشیه سود پالایشگاه‌های کشور، وزارت نفت مجوز ارتقا و بهینه‌سازی ۹ پالایشگاه موجود کشور را صادر کرده است که به غیر از دو مورد که هنوز به جمع بندی نهایی نرسیده و مسائلی دارد، بقیه موارد به دلیل اهمیت بالا، در طرح «توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز» ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به عنوان اولویت، منتخب شده است.
طرح‌های ارتقاء کمیت و کیفیت پالایشگاه‌های نفت خام کشور اهدافی از جمله پاسخگویی به تغییر الگوی مصرف از فرآورده‌های میان تقطیر به فرآورده‌ها سبک‌تر مانند بنزین، ارتقای کیفیت فرآورده‌های تولیدی بر اساس استانداردهای بین‌المللی، کاهش تولید نفت کوره، کاهش آلاینده‌های محیط زیستی، تولید بیشتر بنزین و ارتقای کیفیت فرآورده‌های بنزین و گازوئیل به یورو ۴ و یورو ۵ را دنبال می‌کنند. بنابراین با توجه به افزایش مصرف بنزین و گازوئیل در کشور، حرکت به سمت اجرای طرح‌های ارتقا و کیفی سازی پالایشگاه‌های نفت خام به منظور تأمین امنیت سوخت کشور، افزایش ارزش‌افزوده پالایشگاه‌ها، افزایش کیفیت فرآورده‌های نفتی و کاهش آلاینده‌های محیط زیستی ضروری است.
ضمن اینکه در میان طرح‌های ارتقا و کیفی سازی، تولید کک سوزنی در پالایشگاه شازند و کک اسفنجی در پالایشگاه بندرعباس که به ترتیب در صنعت فولاد و آلومینیوم کاربرد دارند و در حال حاضر وارداتی بوده و در واقع گلوگاه این صنعت به شمار می‌رود هم وجود دارد. مقدار نیاز فعلی صنعت آلومینیوم و فولاد کشور به کک به ترتیب ۲۰۰ و ۴۵ هزار تن در سال است که بخش زیادی از آن به ارزش حدود ۱۰۰ میلیون دلار از طریق واردات تأمین می‌شود. با توجه به ظرفیت ۵۵ میلیون تنی پیش‌بینی شده تولید فولاد تا افق ۱۴۰۴، نیاز صنعت فولاد به کک به حدود ۱۳۵ هزار تن در سال خواهد رسید.
مسئله اصلی در طرح‌های ارتقاء، کیفی سازی و بهینه سازی پالایشگاه‌های موجود، نبود متولی واحد برای آن و در واقع تعلل پالایشگاه‌ها برای پیشبرد طرح‌ها به علت ترکیب سهام‌داری آن‌ها و نبود الگوی تامین مالی مطلوب بوده که نیازمند طراحی، مجوزهای لازم و هماهنگی بین دستگاهی است و باید در ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی مرتفع شود.
محور دوم: ۳ پروژه احداث پتروپالایشگاه
بر اساس گزارش شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، در سه ماهه تابستان امسال روزانه به طور متوسط ۱۰۵ میلیون لیتر بنزین و ۱۰۶ میلیون لیتر گازوئیل مصرف شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل، مصرف بنزین و گازوئیل به ترتیب ۲۰ و ۹ درصد افزایش یافته و حجم مصرف به ظرفیت عملیاتی تولید پالایشگاه‌ها رسیده است. با روند مذکور در سال آینده، کشور مجددا به وارده کننده سوخت تبدیل خواهد شد و نیاز است هر چه سریع‌تر ظرفیت تولید سوخت کشور افزایش یابد.
در حقیقت افزایش ظرفیت پتروپالایشی با توجه به تحریم‌پذیری صادرات نفت خام، بازارهای رو به گسترش مواد پتروشیمیایی و افزایش تقاضای داخلی برای سوخت بویژه بنزین، کاملاً ضروری و آینده نگرانه است. ضمن اینکه با توجه به حجم تولید و مصرف فعلی میعانات گازی کشور و کاهش ذخایر میعانات گازی پارس جنوبی و افت تولید قطعی آن در آینده، کمبود میعانات گازی یکی از مسائل مهم کشور است که باید بخش مصارف آن را محدود و کنترل کرد. براساس آمارهای رسمی وزارت نفت، میانگین مصرف روزانه میعانات گازی کشور حدود ۶۰۰ هزار بشکه در روز و مازاد تولید میعانات گازی حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز است این درحالی است که وزارت نفت در دولت گذشته، مجوز احداث تعدادی پالایشگاه خوراک میعانات گازی با مجموع ظرفیت خوراک ۵۴۰ هزار بشکه را صادر کرده است.
۱۳ طرح پتروپالایشگاهی دارای مجوز اولیه با خوراک نفت خام و میعانات گازی در کشور وجود دارد که با توجه به محدودیت‌های مذکور، بر اساس معیارهای مختلف از جمله «نوع فرآورده‌های تولیدی»، «قرارداد خوراک»، «دارا بودن زمین»، «ظرفیت تولید»، «سرمایه‌گذار»، «رویکرد توسعه مکران»، «تأمین امنیت سوخت کشور»، «دسترسی بهتر و کم هزینه‌تر به مبادی صادرات»، «درصد پیشرفت پروژه»، «تأمین پایدار و کم هزینه‌تر به خوراک و یوتیلیتی» و «محل احداث طرح با توجه به الزامات آمایش سرزمینی»، ۳ طرح پتروپالایشگاهی شهید سلیمانی، مروارید مکران و مهر خلیج فارس به عنوان پروژه های منتخب در طرح ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی تعیین شده است.
مسئله اصلی در اجرای طرح‌های پتروپالایشگاهی، الگوی تامین مالی آن است که از طریق منابع داخلی و خارجی، در حال تدقیق و نهایی سازی است.
محور سوم: ۲ طرح تامین خوراک پتروشیمی
مجموع ظرفیت اسمی تولید واحدهای پتروشیمی کشور تا پایان سال ۱۴۰۰، حدود ۹۰ میلیون تن در سال گزارش شده است. در حالیکه تولید عملیاتی صورت گرفته در سال مذکور، حدود ۶۵ میلیون تن بوده که در مقایسه با ظرفیت اسمی، دارای عملکرد ۷۲ درصدی بوده است. علت اصلی اختلاف ۲۵ میلیون تنی بین ظرفیت اسمی و عملیاتی صنعت پتروشیمی کشور عدم تأمین پایدار خوراک است. در واقع حدود ۶۰ درصد از عدم تولید مجتمع‌های پتروشیمی ناشی از کمبود خوراک بوده است. بنابراین با توجه به برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی مبنی بر افزایش ظرفیت واحدهای پتروشیمی به حدود ۲۰۰ میلیون تن در سال، باید مسئله تامین پایدار خوراک بصورت جدی توسط وزارت نفت پیگیری و دنبال شود.
یکی از راه‌حل‌های پیشنهادی در راستای تامین پایدار خوراک صنعت پتروشیمی کشور، جمع‌آوری گازهای همراه میادین نفت و گاز و افزایش استحصال اتان پالایشگاه‌های گازی کشور و تخصیص آن به مجتمع‌های پتروشیمی است. در حقیقت با توجه به کسری گاز در کشور و عدم تامین خوراک صنایع بویژه پتروشیمی‌ها در زمستان، طرح‌های جمع‌آوری گازهای همراه منجر به افزایش تولید خوراک و کاهش حجم گازهای فلر و اتلاف منابع می‌شود.
در این راستا طرح جمع‌آوری گازهای فلر بیدبلند خلیج فارس و افزایش استحصال اتان ۱۸ فاز پارس جنوبی نیز به عنوان طرح‌های ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی انتخاب شده است. پالایشگاه بیدبلند خلیج فارس، ظرفیت فرآورش روزانه بیش از ۵۶ میلیون مترمکعب گازهای همراه نفت (فلر) را دارد و در صورتی که این مجتمع با ظرفیت کامل فعالیت کند، سالانه یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار برای کشور درآمدزایی خواهد داشت. ضمن اینکه جمع‌آوری گازهای فلر منطقه شرق کارون، از فلرینگ بیش از ۶ میلیارد مترمکعب گاز در سال جلوگیری می‌کند.
پروژه افزایش استحصال اتان ۱۸ فاز پارس جنوبی از میزان ۶۷ درصد فعلی به ۷۸ درصد از طریق اعمال تغییرات در شرایط عملیاتی برخی از تجهیزات واحدهای پالایشگاه و متناسباً اصلاح تجهیزات حسب مورد است. افزایش میزان اتان قابل استحصال از هر پالایشگاه دو فازی در جمع کل ۱۸ فاز، بالغ بر یک میلیون و سیصد هزار تن در سال است. ارزش تقریبی سالانه آن برای هـر پالایشگاه دو فازی بالغ بر ۳۵ میلیون دلار و در جمع کل ۱۸ فاز بالغ بر ۳۱۵ میلیون دلار بـرآورد می‌شود که نقش موثری در محیط زیست و تکمیل زنجیره تولید در صنایع پایین دستی دارد.
مسئله اصلی طرح‌های مذکور روند کند اجرای پروژه به علت عدم پیگیری مستمر آن‌ها و مشکلات مرتبط با مدیریت پروژه است. تعیین متولی مشخص و هماهنگی بین دستگاهی و صدور دستورات لازم در این زمینه جهت تسریع در کار ضرورت دارد.
محور چهارم: ۴ واحد بزرگ پتروشیمی
پروپیلن یکی از مهم‌ترین محصولات میانی صنعت پتروشیمی است که طی سالیان متمادی، در تولید محصولات پلاستیکی و مواد شیمیایی استفاده می‌شود. در سال ۲۰۰۵ ظرفیت جهانی تولید پروپیلن حدود ۷۰ میلیون تن بوده که این ظرفیت در سال ۲۰۲۰ به حدود ۱۳۳ میلیون تن رسیده است. در سال‌های آینده ظرفیت جهانی تولید پروپیلن همچنان رشد قابل توجهی خواهد داشت و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۳۰ به حدود ۲۰۰ میلیون تن افزایش پیدا کند.
در حال حاضر جهان شاهد تغییرات قابل توجهی در بازار پروپیلن است، زیرا از تولید غیرمستقیم (روش‌های قدیمی) دور می‌شود و به سمت تولید مستقیم و بیشتر پروپیلن می‌رود. در واقع شکاف بین عرضه و تقاضای پروپیلن، دسترسی به پروپان ارزان قیمت ناشی از افزایش تولید گاز مایع در جهان، قیمت بالای نفت خام، رشد بیشتر تقاضای پروپیلن نسبت به اتیلن، کاهش کراکرهای بخار با خوراک نفتا و سایر عوامل باعث توسعه بیشتر زنجیره ارزش گاز مایع و در حقیقت افزایش تولید پروپیلن از گاز مایع از طریق احداث واحدهای جدید پتروشیمی هیدروژن زدایی پروپان (PDH) شده است.
در ایران سالانه حدود ۱۰ میلیون تن گاز مایع تولید می‌شود که بیش از ۵۰ درصد از گاز مایع تولیدی به صورت خام صادر، بیش از ۲۰ درصد صرف مصارف داخلی، ۵ درصد به عنوان خوراک پتروشیمی‌ها و بیش از ۲۰ درصد باقیمانده این سوخت با ارزش و گران قیمت به علت محدودیت در ذخیره‌سازی، به خط لوله سراسری گاز طبیعی تزریق می‌شود. این در حالی است که ارزش حرارتی و قیمت جهانی گاز مایع به مراتب بیشتر از گاز طبیعی است و تزریق آن به خط لوله سراسری گاز طبیعی، در واقع به منزله اتلاف منابع و عدم استفاده صحیح از این ماده با ارزش است.
در حال حاضر تقاضای داخلی برای پروپیلن زیاد است و شکاف زیادی بین عرضه و تقاضای بازار پروپیلن وجود دارد. بنابراین بازار داخلی به پروپیلن وارداتی وابسته بوده و سالانه حدود ۱.۲ میلیارد دلار حجم واردات مشتقات پروپیلن به کشور است. در این شرایط توسعه صنعت پروپیلن کشور اهمیت زیادی دارد. علاوه بر آن با توجه به رشد جهانی بازار محصولات پایین‌دستی پروپیلن، فرصت‌های صادراتی مطلوبی بویژه در منطقه برای کشور مهیا خواهد شد. در حقیقت با توجه به «میزان تولید و عرضه بیش از تقاضای گاز مایع در داخل و هدررفت بیش از ۲۰ درصدی آن»، توسعه زنجیره ارزش گاز مایع و در واقع تولید پروپیلن از گاز مایع می‌تواند به رفع «کمبود محصول راهبردی پروپیلن در کشور» کمک کند که مزایای گوناگونی همچون «ایجاد ارزش افزوده»، «صرفه‌جویی ارزی»، «افزایش درآمد دولت» و «اشتغالزایی» را هم درپی خواهد داشت.
در راستای توسعه زنجیره ارزش گاز مایع در کشور و تولید پروپیلن، مجوز ۱۳ طرح پتروشیمی هیدروژن‌زدایی پروپان (PDH) توسط وزارت نفت صادر شده است. علی‌رغم اینکه از تاریخ مجوز بعضی از این ۱۳ طرح پتروشیمی هیدروژن‌زدایی پروپان، بیش از یک دهه می‌گذرد اما همچنان پیشرفت فیزیکی اکثر این طرح‌ها اندک است. لذا با استفاده معیارهایی از جمله «دارا بودن خوراک در بالادست»، «دارا بودن زمین»، «نوع لایسنس»، «سرمایه‌گذار»، «ظرفیت تولید»، «طرح توسعه پایین‌دست واحد»، «دسترسی بهتر و کم هزینه‌تر به مبادی صادرات»، «درصد پیشرفت پروژه» و «محل احداث طرح با توجه به الزامات آمایش سرزمینی»، ۳ طرح پتروشیمی PDH آلای مهستان، تدبیر و پارس به عنوان منتخب در طرح مصوب ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی تعیین شد.
مسئله اصلی در اجرای طرح‌های پتروشیمی PDH در کشور، مسئله لایسنس و مجوزهای مرتبط بوده که وزارت نفت در همکاری با دستگاه های مسئول، در حال بررسی و مرتفع نمودن آن در راستای بومی سازی پتروشیمی های PDH است.
طرح پتروشیمی کیان دیگر طرح توسعه زنجیره ارزش نفت و گاز ستاد فرماندهی است. این پتروشیمی از جمله طرح‌های توسعه‌ای جهش دوم و سوم صنعت پتروشیمی کشور و دارای استعداد اشتغال نزدیک به ۱۰۰۰۰ نفر در زمان ساخت و بالغ بر ۳۲۰۰ نفر بصورت مستقیم در زمان بهره‌برداری است. فاز ۱ پتروشیمی کیان شامل واحدهای الفین (اتیلن، پروپیلن، بنزن، بوتادین) و پلی الفین (انواع پلی اتیلن سنگین) و همچنین فاز ۲ آن شامل واحدهای پروپیلن اکساید، اتیل بنزن، استایرن مونومر و اکسو الکل‌ها است که در حال حاضر کسری شدید این محصولات در کشور وجود دارد.
پتروشیمی کیان در مجموعه صنعت پتروشیمی دارای بالاترین ارزش افزوده و درآمد و واجد مزیت‌های ممتاز و خاصی همچون طراحی واحد الفین توسط چهار لایسنسور شناخته شده (Linde، BASF، Uhde وMitsubishi)، بالاترین استانداردهای محیط زیستی و فاقد پساب تولیدی، بالاترین ظرفیت تولید محصولات الفینی و پلی‌الفینی و آروماتیکی در یک سایت (بالغ بر ۳.۲ میلیون تن در سال) و اجرای زنجیره ارزش بنزن و پروپیلن بصورت همزمان و در یک واحد است. پتروشیمی کیان خوراک واحدهای پایین‌دستی مانند پلی‌الفین‌ها، پلی‌استایرن‌ها، پلی‌ال‌ها، استون، فنول، پلی‌استر، صنایع رنگ سازی، تولید PTA و نرم کننده‌ها را تامین می‌کند.
مسئله اصلی این طرح، نبود عزم جدی دو سهام دار آن به علت مشکل تامین مالی است که الگوی تامین مالی آن از طریق منابع داخلی یا خارجی، در حال تدقیق و نهایی سازی است.
