ایران کشوری پهناور است که حدود هفت درصد از معادن دنیا را در خود جای داده و از لحاظ ذخایر معدنی بسیار غنی است که با بهره مندی از حدود ۶۸ نوع ماده معدنی غیرنفتی در بین ۱۵ قدرت معدنی جهان قرار دارد.
از مهمترین معادن کشور گاز طبیعی، نفت، ذغال سنگ، آهن، روی، سرب، مس، طلا، سنگ‌های قیمتی، نقره، سرب، منگنز، تیتانیوم، قلع، گچ، نمک و اورانیوم است که نقش مهمی در اقتصاد و فرصت های شغلی کشور دارد.
برخی کارشناسان معتقدند که معادن می توانند یکی از راه های رسیدن به توسعه پایدار و دستیابی به آینده ای روشن باشند، اما از سوی دیگر برخی هم معتقدند اگر استفاده از معادن با برنامه ریزی و در نظر گرفتن ظرفیت طبیعت و محیط زیست انجام نشود، ممکن است مشکلات محیط زیستی زیادی به بار آورد که شاید در بسیاری از موارد قابل جبران نباشد.
درست است که معدن، ثروت زا است اما در عین حال می تواند مخرب خطرناکی هم برای محیط زیست باشد چون فعالیت های معدنی اثراتی همچون تولید زهاب های اسیدی، نابودی سرچشمه های منابع آبی، فرسایش و تخریب خاک، نشست زمین، نابودی تنوع زیستی محدوده فعالیت، آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی و گاه انتشار فلزات سنگین در آب و خاک را به همراه دارد که به مرور موجب نابودی طبیعت می شود.
بخش زیادی از معادن در مناطق کوهستانی واقع شده اند و از آنجا که کوهستان ها مهمترین عامل تولیدکننده آب شیرین هستند از این رو فعالیت افسارگسیخته و بدون ضابطه معادن در این بخش ها می تواند به مرور مشکلاتی را برای منابع آبی برای پایین دست ایجاد کند، از طرف دیگر بخش زیاد دیگری از معادن در مناطق جنگلی قرار دارند و از آنجا که در چند سال اخیر به علت تخریب جنگل ها و از بین رفتن پوشش گیاهی شاهد بروز گرد و غبار هستیم، فعالیت معادن در این مناطق هم می تواند به این مساله دامن بزند.
چندی پیش سیدرضا فاطمی وزیر صنعت، معدن و تجارت در بازدید از معدن در حال بهره برداری منطقه رضی شهرستان رامیان استان گلستان، خبر واگذاری پنج هزار معدن دولتی از طریق مزایده به مردم را اعلام کرد که البته واکنش های زیادی به همراه داشت.
علی سلاجقه معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست در این باره به خبرنگار محیط زیست ایران اکونومیست گفته بود که درباره فعالیت پنج هزار معدن که قرار است از طرف وزارت صمت به مناقصه گذاشته شود طبق قانون عمل خواهیم کرد.
وی افزود: در نامه ای به وزیر صمت از آنها خواستیم تا اطلاعات کامل پنج هزار معدنی که قرار است واگذار شود را به سازمان محیط‌زیست بدهد، در آخرین مکاتبه‌ای که با وزیر صمت داشتم تاکید شد که اگر معادن در مناطق حفاظت شده باشد کاملا طبق قانون با آنها برخورد می کنیم و وزیر صمت هم پذیرفت و آنهایی که خارج از مناطق حفاظت شده باشند و چنانچه تخریب اتفاق بیفتد را هم با جدیت پیگیری می کنیم.
وی تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در بحث تولید ملی کمک می کند و هم در راستای حفظ محیط‌زیست کشور از هیچ شاخصی کوتاه نمی آییم و به وظیفه خود در راستای حفظ محیط‌زیست با جدیت و کوچکترین اغماض عمل می کنیم.
البته سلاجقه به همین اکتفا نکرد و در نامه ای به وزیر صنعت معدن و تجارت مخالفت خود را با انجام این کار اعلام کرد که در بخشی از این نامه آمده است: با توجه به نیاز کشور به توسعه معدنی، تاکنون تلاش شده است در قالب کارگروه تعامل فعالیت‌های معدنی و با اتکا به ضوابط موجود حداقل لکه های مناطق حفاظت شده به عنوان پناهگاه هایی برای نجات تنوع زیستی کشور کمتر مورد دخل و تصرف ناشی از فعالیت‌های معدنی قرار گیرد و در خارج از مناطق حفاظت شده نیز همواره توسعه فعالیت‌های معدنی تدریجی و یکباره و در گستره‌ای وسیع و متعدد بوده به گونه‌ای که طبیعت بتواند بخش های ناشی از معدنکاوی را مداوا کرده و احیای کانون های فرسایش ناشی از باز شدن سینه کارهای معدنی اتفاق بیفتد، از این رو پیشنهاد مشخص این سازمان بازنگری در روند مزایده و واگذاری معادن به گونه ای که معادن استراتژیکی که کشور نیاز مبرم به آنها دارد به صورت مرحله ای و تدریجی مدنظر قرار گیرند و از واگذاری و فعال سازی تعداد زیادی محدوده معدنی به یکباره که خارج از ظرفیت و توان اکوسیستم های کشور است و خسارت های محیط زیستی غیرقابل جبرانی به بار می آورد، جلوگیری شود.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست درباره واگذاری پنج هزار معدن و عوارض محیط زیستی آنها در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایران اکونومیست، گفت: اکنون در کشور مشکلات محیط زیستی زیادی وجود دارد و بسیاری از زیستگاه های حیات وحش و طبیعت کشور در اثر انواع توسعه ها آسیب جدی دیده اند.
حسن اکبری افزود: تقریبا می توان گفت که بخش قابل توجهی از آسیب هایی که به طبیعت و تنوع زیستی کشور وارد می شود در اثر چهار نوع فعالیت است، یکی مساله دیمزارهای کشاورزی است، در واقع بخش عمده ای از زیستگاه های دشتی به ویژه در نیمه غربی کشور تحت کشت دیم قرار گرفته اند و شرایط اکوسیستمی آنها تغییر کرده است و عمده تنوع گیاهی و جانوری وابسته به آن زیستگاه ها دچار تغییر اساسی شده اند.
وی افزود: فعالیت دوم مربوط به معادن است به ویژه در حوزه ایران مرکزی و شرق کشور تاثیرات گسترده ای را بر طبیعت و تنوع زیستی بر جای گذاشته اند هم به دلیل اینکه تعدد این معادن زیاد است و مهمتر اینکه در زیستگاه های بکر و دل طبیعت این تغییر کاربری اتفاق می افتد از طرفی تمام این معادن به جاده دسترسی نیاز دارند، بنابراین یک جاده دسترسی تقریبا طولانی، باز کردن سینه کار و فراهم شدن زمینه حضور انسان ها و ماشین آلات در دل زیستگاه های بکر که مامن امنی برای بسیاری از گونه ها بوده و تا پیش از آن دسترسی انسان به آن مناطق دشوار بوده، اثرات زیانباری را ایجاد می کند.
وی اظهار داشت: نکته بعدی چرای بی رویه دام است که مخصوصا در جنگل های زاگرس و یا در رویشگاه هایی که با بارش کم مواجه شده اند باعث شده هم خاک و هم پوشش گیاهی آسیب ببیند، موضوع چهارم جاده کشی است، جاده ها هم از این بابت که زیستگاه ها را تکه تکه و ارتباط جمعیت حیات وحش را با همدیگر قطع می کنند و تلفات جاده ای را بالا می برند به عنوان عامل تخریب محیط زیست شناخته می شوند.
نمی گوییم توسعه معدن در کشور اتفاق نیفتد بلکه معتقدیم اگر قرار است توسعه رخ دهد سازمان محیط زیست به عنوان متولی حفاظت از گونه های جانوری پالایشی داشته باشد و معادن استراتژیکی که واقعا الان کشور به آنها نیاز دارد در اولویت قرار گیرند و بقیه حداقل همزمان فعال نشوند. اکبری با تاکید بر اینکه این چهار عامل مهمترین عامل تخریب محیط زیست است گفت: اگرچه تخریب های دیگری مانند ساخت و سازها و تصرفات هم موجب تخریب می شود اما این چهار مورد مهمترین ها هستند، در میان اینها؛ معادن شرایط متفاوت تری را ایجاد می کنند به دلیل اینکه از آن نوع کاربری هایی هستند که در دل زیستگاه های بکر واقع شده اند جاهایی که قبلا حضور انسان در آن مکان ها بسیار محدود بود، مثلا بیشتر گربه سانان از جمله یوزپلنگ و گربه سانان کوچک گستره قلمرویی وسیعی دارند و به حضور انسان بسیار حساسند که در بیشتر زیستگاه های آنها شاهد توسعه معدن هستیم، در واقع تمام قلمرو زندگی آنها در خارج از مناطق چهارگانه به نحوی مورد اکتشاف و معدنکاوی قرار گرفته است و با توجه به اینکه هر معدنی حداقل به یک جاده دسترسی نیاز دارد و در این جاده رفت و آمد اتفاق می افتد حضور انسان در آن مناطق ناامنی ایجاد و راه برای ورود شکارچیان و افرادی که سوء استفاده می کنند فراهم می شود، همچنین تا شعاع قابل توجهی از اطراف جاده های دسترسی معادن، گرد و غبار روی پوشش گیاهی را می پوشاند و نهایتا اینکه ما با این جاده ها و فعالیت های معدنی کانون های فرسایش بادی انسان ساخت را گسترش می دهیم.
وی اظهار داشت: اینها مشکلاتی است که راهکار چندانی هم برای پیشگیری از اثرات آنها وجود ندارد یعنی وقتی زیستگاهی که امن بوده و گونه های حساس به حضور انسان در آن زندگی می کردند را با فعالیت معدنکاوی به هم می زنیم دیگر تقریبا گونه های جانوری آن منطقه آواره می شوند و از آن منطقه کوچ می کنند که در این شرایط با انواع مشکلات در خارج از زیستگاهشان مواجه می شوند که با تمهیدات هم نمی توانیم اثرات آنرا حذف کنیم، البته ممکن است کم شود اما از بین نمی رود.
وی تاکید کرد: با تمام این اوصاف نمی گوییم توسعه معدن در کشور اتفاق نیفتد بلکه می گوییم اگر قرار است توسعه اتفاق بیفتد سازمان محیط زیست به عنوان متولی حفاظت از محیط زیست کشور پالایشی داشته باشد و معادن استراتژیکی که واقعا الان کشور به آنها نیاز دارد و به هر دلیلی صلاح کشور در این است که حتما فعال شود، در اولویت قرار گیرند و بقیه حداقل همزمان فعال نشوند.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی کشور ادامه داد: نکته دیگری که سازمان محیط زیست بر آن تاکید دارد این است که معادن به صورت مرحله ای و نه یکباره فعال شوند، مثلا چه ضرورتی دارد که هر چه معدن آهن در کشور است را به یکباره فعال کنیم، از این رو بهتر است در هر استانی یا منطقه، تعداد محدودی معدن فعال داشته باشیم که برداشت صورت گیرد و نیاز کشور تامین شود و بعد از اینکه آن ذخیره ها تمام شد بازسازی و احیاء در زیستگاه آن منطقه اتفاق بیفتد و جاده های دسترسی محو شوند، بعد از آن دوباره به سراغ معدن دیگری برویم با این روش همیشه یک لکه هایی برای حیات وحش و تنوع زیستی که بتوانند در آنجا زندگی کنند و تنفس گاه طبیعت باشد، وجود خواهد داشت اما اینکه هر چه ذخیره در کشور است را به مزایده بگذاریم، اکتشاف و فعالیت را در آنها آغاز کنیم حتی اگر بسیاری از آنها ممکن است بازدهی هم نداشته باشند، تخریب به همراه دارند چون تمام آنها حداقل به یک جاده دسترسی نیاز دارند که در این صورت سینه کار باز و شرایط برای حضور انسان در آن منطقه فراهم می شود و اثرات مخربی که باید بر طبیعت بگذارد را می گذارد.
وی تاکید کرد: با توجه به وضعیت تغییر اقلیم، کانون های فرسایش و وضعیت آسیب دیده محیط زیست کشور، پیشنهاد می شود که در گام نخست معادن استراتژیک را فعال کنیم و در مرحله بعدی معادنی که قرار است فعالیت کنند، به صورت مرحله ای باشند و بعد از هر معدنکاوی حداقل بازسازی صورت گیرد، مهمتر از همه اینکه ۱۱ درصد خاک کشور حفاظت شده است و در همین مناطق هم معادن فعالی از قبل بوده و ارتقاء یافته اند و همچنان مشغول به کار هستند بنابراین دیگر به سراغ این ۱۱ درصد از عرصه های کشور نرویم و اجازه دهیم حتی اگر ذخیره ای وجود دارد برای نسل های بعدی باقی بماند.
اکبری درباره اینکه چه تعداد از این پنج هزار معدن در مناطق حفاظت شده است، گفت: اطلاعات این معادن را از وزارت صمت درخواست کردیم چون ما بر اساس اخبار منتشر شده برخی آمارها را شنیده ایم و نمی دانیم واقعا این برنامه تا چه حد عملیاتی است و محدوده های فعالیت این معادن تا کجا است؟ از وزارت صمت درخواست کردیم مشخصات این محدوده ها را به ما بدهند تا بررسی کنیم و برابر قانون و مسائل فنی، کار را پیش ببریم که وزارت صمت یک جواب کلی داده مبنی بر اینکه تمام این معادن سوابق اکتشاف داشتند و برابر قانون عمل کردند، در واقع تاکنون نتیجه موثری به دست نیامده است.
فعالیت همزمان پنج هزار معدن زنگ خطری برای منابع آبی کشور
همچنین رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایران اکونومیست، گفت: مهمترین عامل تولید آب شیرین، کوهستان ها هستند.
به گفته او، آب شیرین مهمترین و راهبردی ترین محصول استراتژیک ایران، ضامن امنیت غذایی و تداوم حضور ایرانیان در سکونتگاه هایشان است اما در این میان فعالیت معادن بزرگترین تهدید برای تولید آب شیرین است به این دلیل که می تواند تمام چشمه سارهایی که در کوهستان ها هستند را متاثر کند و همچنین با تراشیدن کوه ها که مناطق آبخیز کوهستان ها و محل انباشت برف و یخ به ویژه در ارتفاعات بالای سه هزار متر است، از بین خواهد رفت، ما این ماجرا را در کوهسار بافق، دماوند و کرکس کوه به خوبی شاهد هستیم که فعالیت های معدنی سبب کاهش میزان تولید آب در این مناطق شده است.
محمد درویش افزود: یکی از مهمترین دلایل مخالفت با فعالیت پنج هزار معدن آنهم به صورت یکباره که در طول تاریخ ایران بی سابقه بوده، این است که اجرای آن می تواند برای تولید آب کشور مشکل ایجاد کند.
وی اظهار داشت: مساله دوم که ایران اکنون با آن روبرو است، گرد و غبار و تخریب پوشش گیاهی است که فعالیت معادن بر آن دامن خواهد زد، می دانیم که معادن یکی از کانون های گرد و غباری هستند چون روزهایی که هوا آلوده است شاهد توقف فعالیت معادن در اطراف شهرها هستیم، از سوی دیگر معادن باعث پاکتراشی دامنه ها و کوهستان ها می شوند و جاده های احداث شده با هدف دسترسی به معادن، تخریب بیشتر پوشش گیاهی کشور را به همراه دارد و برهنگی طبیعت را افزایش می دهد که این برهنگی سطح خاک باعث افزایش فرسایش خاک و چشمه های تولید گرد و غبار می شود که خسارات جبران ناپذیری را بر کشور وارد می کند و شاخص سلامت زیستی را با افزایش ذرات کمتر از ۱۰ میکرون در هوا افزایش می دهد.
وی تاکید کرد: به این دلایل ما مخالف این هستیم که به یکباره چنین فشاری بر سرزمین وارد شود از سوی دیگر اطلاعاتی مبنی بر اینکه این معادن در کجاها واقع شده اند، چقدر ظرفیت دارند و هر کدام چند هکتار را پوشش می دهند و قرار است چند سال فعالیت کنند؟ هم وجود ندارد.
این فعال محیط زیست اظهار داشت: مطالبه ما این است که به ازای هر معدنی که دوره فعالیتش در کشور تمام می شود، مجوز داده شود تا یک معدن دیگر جایگزین آن شود نه اینکه همزمان تعداد معادن را به حدی برسانیم که توان طبیعت را بگیرد، در واقع با این کار به جای اینکه تولید کنیم داریم از سرمایه های خود می خوریم، مانند خانواده ای عمل می کنیم که اعضای آن به جای اینکه از توانایی هایشان پول در بیاورند و با آن پول اقتصاد خانواده را بچرخانند، شروع به فروختن ملک و املاکشان می کنند، معلوم است که دارایی ها یک روز تمام می شود و در آن شرایط خانواده در معرض فروپاشی قرار می گیرد.
وی تصریح کرد: به نظر من ارزش معدن از نفت هم بیشتر است چون نفت حاصل یک فرایند زمین شناسی بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ هزار سال است در صورتی که معادن حاصل فرایند زمین شناسی دستکم ۵۰۰ میلیون سال به بالا است و این فرایندی که ۵۰۰ میلیون سال زمان برده تا به وجود آید را به راحتی نابود می کنیم و به مالک خصوصی اجازه می دهیم که تاراجش کند در صورتی اجازه نمی دهیم نفت مالک خصوصی داشته باشد.
رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو تاکید کرد: ما خواهان تعطیلی فعالیت های معدنی نیستیم بلکه می گوییم فعالیت معادن باید متناسب با توان اکولوژیک سرزمین باشد.
۹۰۱۴
