به گزارش ایران اکونومیست، «یلدا» یکی از آیین‌های قدیمی ایرانیان است که در آخرین شب پاییز برگزار می‌شود. خانواده‌های ایرانی در جای جای ایران طولانی‌ترین شب سال را که «چله» هم نام دارد در کنار هم به جشن می‌گذرانند. در سراسر ایران آیین‌های مشترکی برای برگزاری شب چله یا یلدا وجود دارد، از جمله حافظ خوانی. اما در برخی شهرها این شب را با سبک و سیاق محلی خود جشن می‌گیرند که برای نمونه به برخی از آن‌ها نگاهی می‌اندازیم.
یلدای سمنانی‌ها
سمنانی‌ها، شب یلدا را با آجیل، شیرینی‌های محلی، کشمش، آلو غیسی، حافظ‌خوانی جشن می‌گیرند، اما نوع این خوراکی‌ها بسته به نوع فرهنگ و اقلیم منطقه ممکن است تغییر کند، مثلا در گرمسار به جای هندوانه، از خربزه‌های معروف آنجا بر سر سفره یلدا می‌گذارند. دامغانی‌ها هم برای یلدا پسته و شیرینی آرد نخودچی دارند. در شهمیرزاد سمنان، گردو و آلو از خوراکی‌های مهم یلدایی است.
اما «یلدا» را فقط با خوراکی‌ها جشن نمی‌گیرند، یکی از آیین‌های یلدایی در منطقه خارتوران سمنان، «فال سوزن آبی» است. فالی که ریش‌سفیدان و بزرگان فامیل برای جوانان دم‌بخت می‌گیرند، تا با تفسیر نتیجه آن ببینند در سال جدید ازدواج می‌کنند.
«سوزن آبی» به این شکل است که دو سوزن که پنبه یا دستمال به آن‌ها متصل شده است را در کاسه مسی پر شده از آب می‌اندازند، اگر سوزن‌ها به هم نزدیک شدند تفسیر ازدواج آن جوانی است که برای او فال گرفتند و اگر از هم دور شدند، یعنی در آن سال ازدواج نمی‌کند.
یکی دیگر از فایل‌های شب چله در سمنان، «فال نخود» است. قبل از انجام این فال وضو گرفته و رو به قبله نشسته و نیت می‌کنند. ۴١ نخود را که هم اندازه و شسته شده است روی پارچه مخصوصی که تنها برای گرفتن فال است، قرار می‌دهند. نخودها را با دو دست به سه قسمت دلخواه تقسیم می‌کنند و هنگام تقسیم آن‌ها را نمی‌شمارند. این‌گونه مقداری نخود توسط دست راست (دسته اول) و مقداری نخود توسط دست چپ (دسته دوم) و مقداری نخود هم در وسط (دسته سوم) باقی می‌ماند. نخودهای هر قسمت را چهار تا چهار تا از هم جدا می‌کنند و این کار را تا جایی ادامه می‌دهند که چهار نخود یا کمتر باقی بماند. مثلا اگر در دسته اول ۲۱ عدد نخود وجود داشت چهار تا چهار تا جدا می‌کنند به صورتی که یک نخود باقی می‌ماند. سپس با توجه به باقی مانده نخودها فال را تفسیر می‌کنند. اگر باقی مانده‌ها اعداد دو، سه و چهار یا هر ترتیبی باشد، حالت دوک ایجاد می‌کند. این حالت به آن معنی است که جواب فال نخود، بد است و باید برای این‌که نتیجه خوبی حاصل شود، کار را به تعویق انداخت. این نوع فال بد مطلق ندارد و ممکن است نتیجه در آینده تغییر کند. اگر باقی مانده‌ها اعداد یک، یک و سه یا یک، دو و دو باشند یعنی مجموع باقی مانده‌ها پنج شود، بهترین نوع فال است.
هانی رستگاران ـ مسؤول ثبت آثار و حرائم میراث ملی استان سمنان ـ با ارائه این توضیحات، درباره آیین‌های شب یلدا در سمنان، به ایران اکونومیست گفت: پرونده ثبت این دو آیین سمنانی‌ها در یلدا، در حال آماده‌سازی برای ثبت در فهرست میراث ناملموس است.
«یلدا» در خراسان شمالی
یکی از آیین‌های معروف خراسان شمالی برای شب چله که در هشتم آبان ماه ١۴٠١ در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده است، «چله برون» است. این آیین برای اولین یلدای یک زوج در دوران نامزدیشان برگزار می‌شود. خانواده داماد برای یلدای نو عروس خود هفت مجمع (سینی) شامل لباس و کفش، شیرینی و آجیل و … که با پارچه ساتن قرمز تزیین شده است، آماده می‌کنند و با شادی و سرور به خانه نوعروس خود می‌برند.
در روستای خراسان شمالی این رسم را با ساز و آواز اجرا می‌کنند و گروهی از نوازندگان دایره و قوشمه با «چله برون» عروس همراه می‌شوند و می‌نوازند. از طرفی هم مادر عروس برای کسانی‌که هدیه آورده‌اند، تدارکاتی می‌بیند و هدیه کوچکی مانند دستمال سوزن‌دوزی یا ابریشم‌دوزی به آن‌ها می‌دهد. روز بعد از یلدا هم سینی‌های خالی را با هدایایی پر می‌کنند و برای خانواده داماد می‌فرستند. همچنین یکی از اقلامی که خانواده داماد برای عروس خود در «چله برون» می‌آورند، برنج، روغن، مرغ و گوشت است، چون بر این باورند که عروس جزوی از خانواده آن‌ها شده و باید خودشان مایحتاج عروس را تهیه کنند.
علی حسین‌پناه ـ کارشناس جامعه شناسی ـ با ارائه توضیحات بالا، درباره شب یلدا در خراسان شمالی به ایران اکونومیست گفت: خانواده‌ها در خراسان شمالی برای شب چله، دور کرسی می‌نشینند، سفره چله می‌اندازند و شاهنامه می‌خوانند. در خراسان شمالی، اما به دلیل شرایط آب و هوایی در این فصل سال انار نیست و از لبو پخته، لبو خشک شده، شلغم پخته، کشمش و توت خشک استفاده می‌کنند.
به گفته او، یکی از غذاهای مخصوص شب یلدا در بجنورد، «قابلی» است که همزمان با «چله برون» به ثبت رسید. این غذا کمی شبیه استامبولی است و بجنوردی‌ها برای چله آن را در قاب‌های مسی طبخ می‌کنند. همچنین در شهرستان جاجرم این استان، حلوایی به نام جوزی با محتویات از شیره انگور و گردو برای یلدا آماده می‌کنند که میراث فرهنگی این استان در تلاش است شیوه تهیه این حلوا را تا سال آینده در فهرست میراث ناملموس به ثبت رساند.
خراسان جنوبی در چله‌نشینی
روابط عمومی اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی هم درباره آیین‌های شب چله در این استان به ایران اکونومیست توضیح داد: «مراسم «کف زدن» یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی به‌ویژه در شهرستان قائنات است. «کف» نوعی شیرینی است که با زدنِ آب چوبک و شیرین کردن آن به دست می‌آید. برای تهیه این شیرینی محلی مقداری چوبک یا بیخ که ریشه نوعی گیاه صحرایی است را کوبیده و چند بار در آب می‌جوشانند تا تلخی آب گرفته شود. سپس این آب را کنار می‌گذراند تا سرد شود، آنگاه آن را در ظرف بزرگی که بهتر است تغار سفالی باشد، می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز و در محیطی سرد این مایع را آن‌قدر هم می‌زنند تا به‌صورت کف درآید، در کنار این کار، آهنگ‌های خاصی هم می‌خوانند و آن‌قدر هم‌زدن را ادامه می‌دهند تا کف سفت شود.
سپس مقداری شیره انگور یا شیره شکر و یا پودر شکر را به‌تدریج به آن اضافه می‌کنند و زدن کف را ادامه می‌دهند تا خوب مخلوط شود و کف شیرین شود. وقتی‌که کف از هر جهت آماده شد آن را در ظرف‌هایی می‌کشند و روی آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه (بادیان) می‌پاشند و با سرانگشت آن را می‌خورند. قبل از آن‌که کف را شیرین کنند، برای شوخی و تفریح گاهی مقداری از آن را به سروصورت یکدیگر می‌مالند و چون این کف رنگ و طعم و بویی ندارد، آزاری به کسی نمی‌رساند. این عمل باعث خنده و تفریح هم می‌شود. گاهی نیز در شب‌های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف‌ها می‌ریزند.
شُو چِله‌گی (شب چلگی) یکی دیگر از آیین‌های خراسان جنوبی است که مانند «چله برون» شمال خراسان است. سینی تنقلات و میوه، پارچه و یا لباس نو از هدایایی است که از طرف داماد آینده به خانه عروس فرستاده می‌شود.
گوسفند پروانی و گوشت داغ (قورمه) شب چله نیز از دیگر رسم و رسوم‌های قدیم مردم بیرجند به‌خصوص در روستاها بود که تقریباً همه خانواده‌ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می‌کردند تا موقع نیاز، گوشت آن را مصرف کنند، اما یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که پس از ذبح، گوشت آن را ریز ریز و در دیگ ریگی (چدنی) قورمه (سرخ) می‌کردند.
یکی دیگر از آیین‌های یلدا بین خانواده‌ها در خراسان جنوبی، دود کردن اسپند است. وقتی خانواده‌ها گرد هم می‌آیند تا یلدا را جشن بگیرند مادربزرگ‌ها با عطر سپند به استقبالشان می‌آیند و این اسپند را برای رفع گرفتاری‌ها و بلا دور سر همه می‌چرخاند و با ذکر صلوات حال و هوای خاصی به آن منزل می‌دهند.»
«شب چله» در کردستان
امیر صادقی ـ کارشناس ارشد مردم‌شناسی کردستان ـ هم درباره شب چله در این استان گفت: شب چله در میان مردم کردستان جایگاه ویژه‌ای دارد. شب یلدا را در کردستان «شه‌و چله» (شب چله) یا «شه و زمسان» (شب زمستان) می‌نامند، شبی که پیش از فرارسیدن‌اش، هیجان و شور خاصی را در میان مردم برمی‌انگیزد. در تدارکات این جشن، سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی که از روستای گردشگری سراب قامیش تهیه می‌شود را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب «کالک تورش» (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است داشته باشند. پس از خوردن غذای چرب و سنگین شب چله، میل کردن این خربزه ترش، هضم غذا را آسان کرده و باعث می‌شود بقیه شب نیز بتوان از تنقلات متنوع و میوه‌های رنگارنگ شب چله استفاده کرد. آب داخل خربزه را نیز که مزه ترش و شیرین می‌دهد جداگانه در ظرفی ریخته و تقسیم می‌کنند.
او ادامه داد: چند ماه قبل از زمستان، خوشه‌های انگور را برای این شب در زیرزمین یا در سایه نخ کرده و از سقف آویزان می‌کنند که به آن «آنو» (با نون مفخم) می‌گویند. غذای مخصوص شب یلدا در استان، دلمه و رشته پلو است، در این شب اگر همسایه‌ها مایل باشند از غذایی که تهیه کرده‌اند به همدیگر می‌دهند که به آن «کاسه هاوسا» می‌گویند.
این مردم‌شناس درباره دیگر خوراکی‌ها و آیین‌های کردستان در یلدا چنین گفت: «انجیر خشک، برگ گلابی، برگ زردآلو، هسته زردآلو که همراه با سماق حرارت دیده، توت خشک، تخمه بو داده کدو و همچنین گندم برشته که با شیره گز مخلوط شده و به صورت گلوله‌های کوچکی درآمده از جمله خشکبارهای شب چله در کردستان است. همچنین میوه‌های شب چله که شامل هندوانه، سیب، گلابی، به، انار و آنو می‌شود از ضروریات شب چله در کردستان است. در برخی از خانواده‌ها برای خوردن میوه‌های شب چله سفره می‌اندازند و در برخی دیگر به روال امروزی است. هندوانه از جمله میوه‌هایی است که حتما باید سر سفره باشد و چون فصل آن سر رسیده معمولا هندوانه‌های خوبی از آب درنمی‌آیند. خوردن هندوانه به نوعی وداع و خداحافظی با فصل گرماست و پیشوازی از زمستان محسوب می‌شود. همچنین در اعتقادات محلی خوردن آن را در این شب باعث قوی شدن بدن در مقابل بیماری‌های زمستان می‌دانند.
«گوروا بازی» یکی از بازی‌های محلی کردستان است که در گذشته در شب یلدا آنجا می‌شده است. همچنین پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها داستان‌هایی مانند «خاتون زمهریر» را برای نوه‌هایشان در این شب طولانی و تاریک و سرد زمستانی تعریف می‌کنند، همچنین در گذشته خواندن شاهنامه، گلستان و بوستان و اسکندرنامه معمول بوده است.
کردها نیز مانند مردم خراسان شمالی و جنوبی، رسم دارند برای دختران تازه نامزد کرده، در شب یلدا هدایایی ببرند، که «خوانچه بردن» نام دارد. در این خوانچه‌ها علاوه‌بر خوراکی و میوه، هدیه‌ای گران‌بها که معمولا پارچه یا قطعه‌ای طلا است، برای عروس برده می‌شود.
در کردستان رسم دیگری وجود دارد به نام «شه‌و زمسانی» که در آن عروس اولین شب چله را در خانه شوهر تجربه می‌کند و آن به این معناست که این بار خانواده عروس باید خوانچه‌هایی را که تمام نیازهای شب چله خانواده داماد را برطرف کند، به منزل دامادشان ببرند.
همچنین در سال‌های گذشته در روستاهای کردستان، در شب چله، مراسم شال انداختن نیز اجرا می‌شد. در این رسم از روزنه‌های بالای بام‌ها که نقش هواکش و نورگیر را دارند، جوانان روستا شال‌های لباس‌شان را پایین می‌فرستند تا صاحب‌خانه هدیه‌ای به مناسبت شب چله در آن بگذارد.»
