شادی‌های حقیقی گمشده فرزندان امروز

فاصله گرفتن از بازی‌های گروهی و جایگزین شدن بازی‌های کامپیوتری به جای بازی‌های سنتی و قدیمی واقعیتی است که شاید تلخی آن برای بسیاری از خانواده‌ها مشهود نیست. با کوچک‌تر شدن خانواده‌ها و سیاست تک فرزندی نسل امروز به جای روبه‌رو شدن با واقعیت‌های زندگی همه آن‌ها را در فضای مجازی می‌بیند و تصور او از دنیا، فضایی است که همه با هم رقابت دارند یا در حال جنگ هستند.  چند دهه قبل مهمانی‌ها و شبکه‌های اجتماعی که خانواده و فامیل آن را تشکیل می‌دادند محل مناسبی برای انتقال فرهنگ و ارزش‌ها بود و فرزندان با انجام بازی‌های سنتی، مشارکت را به خوبی می‌آموختند. با گذشت زمان این مهمانی‌ها و گردهمایی‌ها کمرنگ شدند بطوری که امروز در مهمانی‌ها فرزندان بدون توجه به فضایی که در آن قرار گرفتند خود را با فضای مجازی تلفن‌های همراه یا کامپیوترهای دستی مشغول می‌کنند. والدین نیز که حوصله و زمان برای همبازی شدن با فرزندشان را ندارند با خرید کامپیوتر دستی یا گوشی تلفن همراه گرانقیمت سعی می‌کنند به نوعی جای خالی همبازی او را پر کنند. بازی کردن برای کودکان مانند آب و غذا از اهمیت حیاتی برخوردار است اما بازهای امروزی که در قالب بازی‌های کامپیوتری عرضه می‌شود به اجتماعی شدن کودک کمک نخواهد کرد.

دکتر حسین ابراهیمی مقدم روانشناس و مدرس دانشگاه با تأکید بر این‌که بازی کردن نقش مهمی در شخصیت کودک دارد می‌گوید:‌ «بطور کلی از دیدگاه روانشناسی این باور وجود دارد که بازی، تفکر کودک است؛  یعنی کودکانی که بازی مناسبی نکرده و یا بازی نمی‌کنند در بزرگسالی معمولاً با زندگی شان بازی می‌کنند. بازی بهترین شکل فعالیت کودک است و در جریان بازی نیروهای روحی و جسمی کودک یعنی دقت، حافظه، نظم و مهارت رشد می‌کنند. تحقیقات نشان داده است  نسلی که به درستی و به خوبی از فرصت‌های بازی استفاده نمی‌کند بعدها با مشکلات زیادی مواجه می‌شود. بازی هماهنگی مناسب بین چشم، گوش، دست، عضلات پا و دیگر اندام‌ها را به وجود می‌آورد و اگر بازی جنبه اجتماعی داشته باشد یعنی چند نفری انجام شود یا به صورت گروهی برگزار شود روحیه اجتماعی را در افراد تقویت خواهد کرد. زمان بازی زمان فراموشی شکست‌های روزانه است و از این رو از بازی به عنوان شیوه درمانی استفاده می‌شود. نکته مهم بازی وجود مقررات و قواعد بازی است. بچه‌ها باید از مقررات خاصی پیروی کنند، در غیر این‌صورت می‌بازند. به همین خاطر کودک  می‌آموزد از همان ابتدا مقررات را آموخته و اجرا کند. این کودک در بزرگسالی هم آمادگی دارد از مقررات و قوانین حاکم بر اجتماع پیروی  کند، ولی کودکانی  که قوانین را زیر پا می‌گذارند کنار گذاشته خواهند شد و همین کودکان در بزرگسالی از اجتماع طرد شده یا به عنوان مجرم شناخته می‌شوند.»

این روانشناس می‌افزاید: «بازی نتایج مثبت  زیادی دارد ولی این روزها متأسفانه شاهد هستیم بازی‌های مفید مثل بازی‌های قدیمی و گروهی به بازی‌های دنیای مجازی تبدیل شده است. این بازی‌ها عمدتاً افراد را از جمع‌گرایی به جمع گریزی تشویق می‌کند. به عبارت دیگر این کودک به جای یاد گرفتن مقررات و ارتباطات اجتماعی و روحیه همکاری بیشتر به سمت فردگرایی حرکت می‌کند. البته نباید فراموش کنیم متأسفانه عمده بازی‌های رایانه‌ای و گوشی‌های تلفن همراه جدای از ضررهایی که مطرح شد عمدتاً تم‌های پرخاشگرانه یا مسائل غیراخلاقی دارند که عملاً باعث به وجود آمدن روحیه پرخاشگری در کودکان می‌شود و علاوه بر آن  فرزندان را از فرهنگ ناب و غنی ایرانی و اسلامی باز می‌دارد. به عبارت دیگر عملاً ما به دست خود نسلی را تربیت می‌کنیم که با تفکر و فرهنگ ما بیگانه خواهد بود.»

انتقال فرهنگ در مهمانی‌ها

حضور در مهمانی‌ها یکی از راههایی است که فرهنگ و ارزش‌ها را به فرزندان به شکل غیرمستقیم انتقال می‌دهد. اما این انتقال زمانی انجام می‌گیرد که کودک با رغبت در مهمانی‌ها حاضر شده و خود را با فضای مجازی سرگرم نکند. دکتر علی رضا شریفی‌یزدی جامعه شناس و عضو پژوهشکده خانواده با بیان دلایل رغبت نداشتن کودکان برای حضور در مهمانی‌ها و علاقه‌مندی آن‌ها به بازی‌های کامپیوتری می‌گوید: «یکی از راه‌های اجتماعی شدن نسل نو توسط خانواده بحث شبکه‌های اجتماعی است که توسط خانواده‌ها ایجاد می‌شود که از آن جمله می‌توان به رفت و آمدهای خانوادگی و فامیلی اشاره کرد. این اجتماعی شدن با چند هدف انجام می‌گیرد؛ اول این‌که در این شبکه اجتماعی شناخت صورت می‌گیرد و نسل جدید با اقوام و بستگان آشنا می‌شود. دوم این‌که در دل این رفت و آمدها آداب، رسوم، سنت‌ها و ارزش‌ها به‌طور غیر مستقیم به نسل جدید منتقل می‌شود و سوم این‌که این رفت و آمدها و حضور در شبکه‌های اجتماعی فامیلی حاشیه امنی را ایجاد می‌کند و به نوعی یک شبکه حمایتی در دل این رفت و آمدها بوجود می‌آید. چهارمین نکته آن است که این شبکه باعث  افزایش مهارت حضور در جمع و آموزش آداب و معاشرت با دیگران می‌شود که می‌توان آن را در تعطیلات و مهمانی‌ها به خوبی لمس کرد.»

وی اضافه می‌کند، اما گاهی فرزندان رغبتی به این رفت و آمدها ندارند و فضای جمعی مهمانی‌ها برای آن‌ها جذاب نیست و از آن گریزانند. باید دقت کنیم نوع مکالمات در این مهمانی‌ها و جلسات بسیار مهم است. باید بدانیم در مهمانی‌ها ممکن است گروه‌های سنی مختلف حضور داشته باشند و یک نوجوان احساس می‌کند هم سخن و هم زبان خودش را پیدا نمی‌کند. کنجکاوی در این مهمانی‌ها نیز یکی از عوامل گریزان شدن فرزندان از آن می‌شود. به‌طور مثال او را مورد سؤال‌های مختلف درباره درس و زندگی، آینده درسی و کاری یا زندگی و موارد اینچنینی قرار می‌دهند و این موارد مانع از حضور فرزندان در این جمع‌ها می‌شود و اگر هم بخواهند حضور پیدا کنند از سر اجبار خواهد بود. از سوی دیگر به دلیل آموزش ندادن صحیح استفاده از تکنولوژی مانند تلفن همراه یا کامپیوترهای دستی که این روزها به وفور دست کودکان و نوجوانان دیده می‌شود شاهد هستیم آن‌ها برای فرار از قرار گرفتن در چنین مهمانی‌هایی خود را با بازی‌های گوشی تلفن همراه و کامپیوترهای دستی یا گشت و‌گذار بی‌هدف در دنیای اینترنت مشغول می‌کنند. این‌ها باعث بیشتر شدن فاصله بین فرزندان و والدین آن‌ها می‌شود بطوری که فرزندان خودشان را در فضایی که والدین در آن قرار دارند نمی‌بینند و خود را در فضایی که شخصیت‌های آن در دنیای مجازی وجود دارند، می‌بینند؛ این خطری است که بسیاری از خانواده‌ها به آن توجه جدی ندارند.

سؤال اینجاست که چرا خانواده‌ها به راحتی به این قضیه تن می‌دهند؟ دکتر ابراهیمی مقدم روانشناس و مشاور خانواده معتقد است خانواده‌ها مسئولیت خود را که رشد و پرورش فکری و وجود بستر مناسب و آرامش روانی است، فراموش کرده‌اند و عمدتاً برای به دست آوردن مایحتاج صرفاً مادی و بالا بردن سطح توقع  و فخرفروشی نسبت به دیگران تلاش می‌کنند. این کارشناس معتقد است: «مادی شدن ساختار زندگی خانوادگی باعث فشارهای اقتصادی می‌شود و خود این قضیه هم مستلزم این خواهد بود که افراد خانواده یعنی پدر و مادر به چند شغله بودن و چند شیفته کار کردن پناه بیاورند، طبیعی است که این قضیه با توجه نکردن  به فرزندان همراه می‌شود و خانواده‌ها برای این‌که کودکان خود را سرگرم کنند یا اصطلاحاً  مانع بهانه‌گیری آن‌ها  شوند  به نوعی باج می‌دهند و این باج همان وسایل بازی‌هایی است که پیشتر از آن یاد شد. از طرف دیگر پدر و مادرها با چند شیفته کارکردن‌های خودشان احساس خستگی مضاعف می‌کنند  به همین خاطر از حداقل زمان برای استراحت مثل ایام تعطیل به نحوی استفاده می‌کنند که خستگی‌ها را برطرف کنند  و شاید حوصله سرو کله زدن با فرزندانشان را ندارند که آن‌ها را مجاب به فعالیت‌های گروهی یا مهمانی‌های خانوادگی کنند وبه همین دلیل  با در اختیار قرار دادن یک بازی رایانه‌ای خود را خلاص کرده ولی غافل از این‌که در طولانی مدت آسیب‌هایی به ساختار روانی فرزندانشان و پس از آن به خانواده و اجتماع وارد می‌شود.

پرخاشگری باعث می‌شود  فرزندان از هم دور شده و روحیه جمع گریزی پیدا کنند، امروزه خیلی از جوان‌ها رسم و رسوم‌ اصلی زندگی مثل مراسم ازدواج را بلد نیستند  و همین امر منجر به کدورت می‌شود. بخشی از طلاق‌ها ناشی از این است که فرزندان ما راه و رسم زندگی را بلد نیستند. حتی شاهد این هستیم که خیلی از مواقع رفتارهایی مثل ارتباطات اجتماعی، صحبت کردن در جمع و احقاق حقوق خود را یاد نمی‌گیرند چون در جمع حضور ندارند.»

راهکاری برای دور شدن از فضای مجازی

اما چه راه‌حلی برای این موضوع وجود دارد و چگونه می‌توان با علاقه‌مند کردن فرزندان به حضور در مهمانی‌ها فرهنگ و ارزش‌ها را به آن‌ها منتقل کرده و آن‌ها را به حضور در جمع و دور شدن از فضای مجازی در مهمانی‌ها تشویق کرد؟ دکتر علی رضا شریفی یزدی می‌گوید:  «نخست آن‌که باید در رفت و آمد برای فرزندان یک فرآیندی را قائل شویم. یعنی این‌که اگر میزبانان ما در گروه‌های سنی بالایی قرار دارند زمان حضور در این مهمانی‌ها را کوتاه کنیم. همچنین قبل از رفتن به مهمانی باید برنامه‌ریزی مناسبی انجام دهیم تا بچه‌ها بدانند در مدت زمانی که در آنجا حضور خواهیم داشت چه کارهایی انجام خواهد گرفت.

آموزش استفاده صحیح از تکنولوژی مانند گوشی تلفن همراه یا کامپیوتر دستی نکته بسیار مهمی است که خانواده‌ها باید به آن توجه جدی داشته باشند. در برخی از کشورهای پیشرفته استفاده از این وسایل و سرگرم شدن به آن‌ها نوعی توهین به مهمان یا میزبان محسوب می‌شود و والدین باید با یک مدیریت صحیح تنها اجازه پاسخ به تلفن‌های ضروری را به فرزندان بدهند و به آن‌ها تأکید کنند کارهایی که برای انجام آن نیاز به اینترنت دارند یا بازی‌های کامپیوتری را قبل از رفتن به مهمانی انجام بدهند. مجموعه اینها کمک می‌کند که فرزندان برای همراهی والدین در مهمانی‌ها راغب باشند و از این طریق هنجارهای فرهنگی و ارزش‌ها به‌طور غیر مستقیم منتقل می‌شوند. همچنین به جای مطرح کردن موضوع‌هایی درباره فرزندانمان و سؤال‌های عذاب آور از او در مهمانی‌ها می‌توانیم با همراه کردن او در فعالیت مورد علاقه‌اش در مهمانی (بطور مثال تماشای مسابقه فوتبال) حس همراهی و همدلی را به او آموزش دهیم.»

باید از همان دوران خردسالی به فرزندان بیاموزیم رفتن به خانه پدر، مادربزرگ و دلجویی از سالمندان اقوام یک رفتار محبت‌آمیز، اخلاقی و انسانی است و اگر این آموزش‌ها به شکل صحیحی انجام شود او در سن نوجوانی برای حضور در این مهمانی‌ها مقاومت نمی‌کند. همچنین در این مهمانی‌ها و دورهم جمع شدن‌ها می‌توانیم بازی‌های سنتی را که این روزها به فراموشی سپرده شده‌اند انجام داده و به فرزندانمان نشان دهیم که بدون تکنولوژی یا بازی‌های اینترنتی می‌توان شاد بود و با این بازی‌ها سرگرم شد. با این بازی‌ها می‌توان فرهنگ، سنت بومی و قدیمی را آموزش داد. فرزندان باید این واقعیت را یاد بگیرند که ما باید سوار بر تکنولوژی باشیم و نباید اجازه بدهیم که تکنولوژی سوار بر ما باشد. تکنولوژی در جامعه شناسی ارتباطات سقف دارد یعنی این‌که باید از آن بموقع و در شرایط مناسب و در بهترین شکل ممکن استفاده کنیم.